De Nieuwe Gids. Jaargang 50

[p. 411]

Die Afrikaanse literatuur deur P.J. Nienaber.

Vergeleke by die Nederlandse, is die Afrikaanse literatuur heel jonk - ongeveer sewentig jaar. Maar ten spyte daarvan het dit al mooi hoogtes bereik, slaan sommige Afrikaanse romans en veral die poësie ná 1910 n' goeie figuur naas die beste Nederlandse, en ons durf dit sê sonder enige chauvinisme. Met hierdie artikel wil ons probeer om die Afrikaanse boek onder u aandag te bring, asook die Afrikaanse boeketentoonstelling wat in Amsterdam vanaf 7 tot 12 Oktober saam met die Paul Krugertentoonstelling plaasvind in die A.M.V.J.-gebou. Die tyd het aangebreek dat die Nederlandse leser ook die Afrikaanse letterkunde kan waardeer en geniet en hom nie bekommer oor die afgesaagde en sagenaamde ‘kinderlikhaid’ van die Afrikaanse taal nie.

Jonk is die Afrikaanse letterkunde as sulks, en tog nie, want dit begin met die dagboek van Jan van Riebeeck in 1652 en sluit al die Nederlandse pennevrugte in op Afrikaanse bodem ontstaan. Maar dit is eers vanaf 1875 dat boeke in die Afrikaanse taalvorm geskryf word.

Hierdie eerste letterkundige produkte is van weinig waarde, en dis alleen van kultuur-historiese belang. Bijna alle gedigte is propagandisties en herinner sterk aan die Geusepoësie. Dit getuig van 'n ontwakende nasionalisme; dit is godsdienstig, gemoedelik en sentimenteel, hoewel hier en daar afgewissel deur 'n glans-puntjie.

Die Anglo-Boere-oorlog (1899-1902) het die Afrikaner tot geestelike ontwaking gebring. Uit die skynbare nederlaag is 'n nuwe nasie gebore met 'n eie letterkunde. Daar ontstaan begrijpelikerwyse 'n oorlogspoësie wat klae oor verydelde hoop en ween

[p. 412]

in lewensmoegheid, en tog hoopvol na die toekoms wys, na die herrysenis van 'n nuwe volk. As die Unie van Suid-Afrika in 1910 tot stand kom is ons reeds 'n entjie weg van die oorlogatmosfeer, maar die oorlog is nog nie vergeet nie. Leipoldt se ‘Oom Gert Vertel’, Totius se ‘Wilgerboombogies’, Celliers se ‘Vlaktebundel’ het in één atmosfeer ontstaan, soseer is die digter kind van sy tyd, en so kragtig het die volksgevoel van verdriet en lyding die digters se werk deurstroom. Daardie gees word suiwer weergegee in die ‘Winternag’ van E. Marais:

‘O, koud is die windjie

en skraal!

En blink in die doflig

en kaal -

So wyd as die Heer se genade -

Lê die velde in sterlig en skade....’

Maar die tye het verander, en die tyd genees alle wonde. Die eerste voortstuwing, gedra deur die diep deining van 'n geweldig ontroerde volksgemoed, het sy kulminasie reeds in die digterlike uiting van Celliers, Totius en Leipoldt bereik, om daarna in sagte glooiing na die tweede groep van die eerste geslag, Langenhoven, Visser en Malherbe te verloop. As volksdigter bewandel Langenhoven die pad van Suid-Afrika met sy volk wat hy in sy puntdiggies pitkos vir padkos weergee. Maar die volkslied wat hy nagelaat het kyk vorentoe:

Ons sal antwoord op jou roepstem,
Ons sal offer wat jy vra:
Ons sal lewe, ons sal sterwe -
Ons vir jou, Suid-Afrika.’

Malherbe soek die ewige reeds buitekant die tydelike gebeurtenisse van land en volk:

‘Die see is vol van ewigheid,
von golwedeining op en neer
tot wiegelwêrelde uitgespreid
op maat van eindloos kom en keer.’

[p. 413]

Omstreeks 1920 kom 'n aantal jongeres op die voorgrond, en in hul werk kan 'n nuwe klank gehoor word. Ook die toon van die ouer digters se werk verander, en Celliers, Leipoldt en Malherbe laat al meer die persoonlike klank hoor wat hulle digterlike motiewe betref. Toon van der Heever se bundeltje Gedigte (1919) was 'n verrassing, want hier het die individuele gevoel in wonderlike subtiele, fijn-afgewerkte verse 'n uitdrukking gevind. So is die poësie van Dr. J.R.L. van Bruggen, Wassenaar, Fagan bv. 'n uitdrukking van dié nuwe gees, 'n gretige genieting van die weelde van natuurskoonheid en sinnelike skoonheid.

Omstreeks 1929 kry ons die jongste geslag in die Afrikaanse digkuns, C.M. v.d. Heever, en 'n paar jaar later, Mocke, I.D. Du Plessis, Eitemal, en dan die jongstes: W.E.G. Louw en Uys Krige. Hulle poësie wys in die rigting van vergeesteliking, van 'n dieper delwing in die innerlike fynhede van die gees waar die lig van die uiterlike lewe tot simboolwaarde omgetoor word.

As daar een ding duidelik word uit hul werk, dan is dit die heilsame, verpurende invloed van die moderne Nederlandse digkuns.

Die Afrikaanse drama sal ons hier verbygaan, omdat daarin geen besondere kunsprodukte tot dusver gelewer is nie, maar van die allergrootste belang is die prosa, omdat die jong Afrikaanse letterkunde op hierdie gebied sy grootste triomf gevier het in die afgelope kwarteeu.

Voor 1910 het die prosakuns as heel beskeie vertelkuns begin in die historiese roman van De Waal: Johanms van Wyk. Dan kom na enkele jare D.F. Malherbe met sy eerste roman Vergeet Nie en Jochem van Bruggen met Teleurgestel. De Waal het sy eerste liefde getrou gebly en historiese romans gelewer waarvan die intrige hoofsaak en die vertelling bysaak is, terwyl die verbeelding geen saak maak nie. Malherbe se eerste roman het egter dadelik literêre en stilistiese kenmerke geopenbaar wat die aanspraak op 'n aparte plek in die kader van die historiese roman gegee het. Die artistieke eigenskappe van Vergeet Nie het tot volgroeiing gekom in sy moderne romans Hans die Skipper, Die Meulenaar en Die Hart van Moab.

Malherbe is een van ons beste stiliste en romanskrywers. Hy het skool gemaak in ons prosakuns, en langs sy lyn vind ons in

[p. 414]

die eerste plek C.M. v.d. Heever wat in die ontwikkelingsgang van sy romans Langs Die Grootpad, Droogte, Groei, 'n geleidelike emansipasie van Malherbe vertoon en mettertijd sy eie weg vind.

Jochem van Bruggen, goed bekend in Nederland, het die Afrikaanse prosa hoog vooruit gestoot. Hy begin met die meesterlike Ampie, met sy vervolgverhaal, Die Meisiekind. Maar daarmee was hy ongelukkig uitgeskrywe, en het die uitbeelding van die armblankedom kragtens sy voorbeeld 'n literêre manie geword.

In 1922 verskyn Onder die Olyfboom van Fichardt en Japie van J.R.L. van Bruggen met die mensbeelding voorop. Byna gelyktydig met Ampie verskyn Marie Linde se Onder bevoorregte Mense (1925) waarin o.a. die botsing tussen uitheemse idees en voorvaderlike sedes sterk beklemtoon word.

Verder is daar die unieke figuur, Langenhoven, die Multatuli en Hildebrand van S.A. met sy Doppers en Filistyne, Sonde met die Bure.

In ons prosakuns moet 'n besondere plek aan die skrywers van diereverhale toegewys word, meer bepaald aan Sangiro, die gebroeders Hobson en E. Marais. Hierdie werk van Sangiro Uit Oerwoud en Vlakte het vir ons land, ons taal en ons literatuur in die buiteland bekendheid verwerf.

Kragtens die omvang van die produksie op die gebied van die kort-verhaal staan hierdie kunsvorm seker vooraan onder ons prosaliteratuur oor die afgelope dekade. Ons noem slegs die name van Van Bruggen, Leipoldt, Jonker, van den Heever en Marie Linde.

Die Afrikaanse letterkunde is jonk, maar dit is mooi, 'n weerspiegeling van 'n jong volk in Suid-Afrika, 'n jong volk en literatuur wat verwant is aan die Nederlandse!

N.S. Gebruik is gemaak van die artikels van S.P.E. Boshoff in ‘Die Burger’, C.M. van den Heever in ‘Die Volksblad’.