De Nieuwe Gids. Jaargang 50

[p. 337]

In memoriam Prof. J. Prinsen JLzn. door Dr. J.E.v.d. Laan.

Niemand die prof. Prinsen heeft gekend, zal zich er te zeer over verbazen, dat op deze plaats een woord wordt gewijd aan de nagedachtenis van den man, die er zooveel toe heeft bijgedragen eerbied te wekken voor de nieuwere litteratuur bij hen, die geroepen zijn deze eerbied weer over te dragen op het jongere geslacht.

Nieuwe-Gidsbeweging en Universiteit waren aanvankelijk geen vrienden. En hoe kon het ook anders. Hier een beweging jong als de eerste dag, daar een instituut beladen met een eeuwenoude traditie, hier hartstocht, daar bezadigdheid, hier een leven ín de kunst, daar een leven ván de kunst. Wat de artist in een moment van hoogste verrukking heeft voortgebracht, dat komt na jaren in de historisch-aesthetische snijkamer terecht en wat er daar van overblijft is dikwijls weinig aanlokkelijk. Wat grootendeels onbewust is voortgebracht, dat wil de academicus nog eens bewust narekenen. Dat wil zeggen: het dichterlijk élan wil hij tot stilstand dwingen, den Pegasus in zijn vaart stuiten.

Een ondankbare taak en wel het ondankbaarst in perioden, waarin het zuiver-artistieke streven, de wil tot voortbrengen zich het hartstochtelijkst openbaart. Nu heeft onze geheele Nederlandsche litteratuurgeschiedenis geen periode aan te wijzen, waarin het litteraire leven schooner opbloeide dan die van ‘de hernieuwing onzer poëzie’. Onverzoenlijk stonden ze tegenover elkaar: de vurige ridders van het jonge, het nieuwe,

[p. 338]

van de intuïtieve aanschouwing en de oude paladijnen van de traditie, de conventie, van de vlijtig verzamelde kennis. Kennis en kunst, het schenen twee volstrekt gescheiden begrippen, juist omdat een vorig geslacht ze zoo dikwijls in één adem had genoemd.

Hoe Kloos in de studie der klassieken aan de Universiteit werd teleurgesteld, weet men. Zou het hem met de Nederlandsche letteren anders zijn gegaan? Jan ten Brink was wel een zwierig man, op zijn manier. Maar wie herinnert zich niet hoe Van Deyssel over hem schreef. En wanneer Kloos al geen smaak vond in de philologische colleges van zijn leermeester in de klassieken, hoe zou hij die dan hebben kunnen vinden in de bibliografische van Te Winkel. Zelfs een Allard Pierson kon in de oogen der Tachtigers ternauwernood genade vinden. Slechts een heel onprofessoraal professor zou het in het vervolg kunnen wagen over litteratuur te spreken.

Wie bij prof. Prinsen de collegezaal betrad, bemerkte vanaf het eerste oogenblik, dat hier de litteratuur op onprofessorale wijze werd behandeld. Zij verscheen in haar meest eenvoudige gedaante, zonder de plechtstatigheid, waarmee een vroeger professorengeslacht haar had bekleed, maar ook zonder de diepzinnigheid, waarmee weer anderen haar belangwekkend trachtten te maken. Het scheen den aanvankelijk wat verbijsterden studenten werkelijk, of zij nu eerst de reëele schoonheid van hun eigen letterkunde zouden leeren kennen. En mocht een enkele al meenen, dat Geldersche openhartigheid en gemoedelijkheid niet steeds met het onderwerp harmonieerden, dan leerde hij bij nauwer contact met zijn hoogleeraar inzien, dat deze van ernst en waardigheid van zijn vak toch voldoende doordrongen was.

Wetenschap en Kunst, zij behoeven niet onder alle omstandigheden elkaars vijanden te zijn. Immers ook de wetenschap kent dat bij uitstek artistieke element: de intuïtie, kent de boodschap uit het onzienlijke; en ook de kunst kent de bezinning. De voormannen van de Nieuwe Gidscritiek zijn er levende voorbeelden van, hoe momenten van krachtige inspiratie in den waren kunstenaar kunnen afwisselen met andere van de diepste en klaarste bezinning. Maar die bezinning blijft artistiek, zij richt

[p. 339]

zich op het kenbare, niet op het weetbare. Allerminst wordt zij abstract-theoretisch.

Er zijn onder de Tachtigers enkelen geweest, die met hartstocht bepaalde theorieën hebben aangehangen en verkondigd. Van te voren echter waren zij gedoemd te falen. Het is niet eens noodig hun namen te noemen, om ieder direct hun mislukte pogingen te binnen te brengen. De Nieuwe Gids-beweging was lyrisch, niet intellectualistisch. Men kan niet beide tegelijk zijn: een vervoerde en een pluizer. Zeker, men kan in vervoering een theorie aanhangen, maar daarmee is deze tevens ontheven aan de menschelijke discussie, overgebracht naar het dichterlijk rijk der visioenen, onaantastbaar voor iedere critiek.

Ook Prinsen was geen theoreticus. Hij kwam er gaarne rond voor uit, dat elke abstractie hem een raadsel was. De waarde van zijn onderwijs was dan ook meer gelegen in een sappige, temperamentvolle weergave van wat onze letterkunde en die van andere landen aan levenskrachtige verschijningen bezat, dan in de mogelijke theoretische conclusies, die daaruit in aesthetisch of cultuur-historisch opzicht te trekken vielen. Toch voelde hij heel goed, dat een eerste eisch van hooger onderwijs is: stelselmatige ordening van feiten, het vinden van algemeene gezichtspunten, waaronder zich de individueele gegevens scharen. Wij komen niet aan de universiteit alleen maar om onze voorraad parate kennis belangrijk te vergrooten, maar om rijker te worden aan inzicht, dat wil zeggen, om te leeren onderscheiden het bijzondere dat verdeelt, maar vooral het gemeenschappelijke dat vereenigt. En zoo wees Prinsen gaarne op de historische continuïteit, op het voorgaande als grond voor het volgende, op het volgende als voortzetting van het voorgaande, op het gemeenschappelijke in dat wat hier en wat elders gebeurde.

Voor iemand, die zich aan het artistiek individualisme der Tachtigers verwant voelt, beteekent dat een overwinning op zichzelf. Want historische continuiteit bestond er voor de Nieuwe Gidsmannen niet. Hier en Nu was hun devies. Een litteraire schepping was voor hen iets volkomen individueels, dat slechts in zichzelf kon worden begrepen en artistiek kon worden aangevoeld. Gegevens buiten dat kunstwerk, omtrent maker of wijze van ontstaan, konden ter ‘verklaring’ niets

[p. 340]

bijdragen, meenden zij. Hun artistieke geweten was hun eenige vraagbaak. Het andere kon wel belangwekkend zijn, maar deed aan de waardeering niets toe of af.

Door zijn Handboek en verschillende artikels had Prinsen de aandacht op zich gevestigd als de langgezochte man, die artisticiteit en wetenschappelijkheid in zich vereenigde. Zoo kon het dan ook gebeuren, dat, toen Jan te Winkel aftrad als hoogleeraar aan de Amsterdamsche Universiteit, er verscheidene stemmen opgingen voor Prinsen als zijn opvolger en wel alleen voor Letterkunde. Dat men tot scheiding van Taal- en Letterkunde overging, hield op zichzelf al een erkenning in van de zelfstandige positie van deze laatste en dat ten slotte Prinsen tot hoogleeraar werd benoemd, was nogmaals een triomf voor de ‘letterkundigen’.

Het is 27 October van het jaar 1919. De aula van de hoofdstedelijke Universiteit is gevuld met velerlei belangstellenden, waaronder ook enkele Tachtigers, dan reeds vijftigers. Zij luisteren aandachtig naar de intreerede van den nieuwen hoogleeraar en, ondanks de slechte accoustiek, vangen zij bekende klanken op. ‘Wij zoeken de ziel der menschen en der dingen, het levende in de natuur, in de politiek, in den godsdienst, ook in de kunst de man der wetenschap behoort daarin voor te gaan, zelfs al zou daardoor misschien theoretisch de nimbus van zuivere wetenschappelijkheid naar de oude traditie, in gevaar komen...... de docent in kunstgeschiedenis behoort wel degelijk min of meer zelf kunstenaar te zijn in het verstaan van de kunst van anderen, behoort als kunstenaar naar de mate zijner gaven de stof, die hij bespreekt, te voelen en ervan te getuigen.’

Zoo hoorden ze het graag, zoo hoorde men het voor het eerst van een Nederlandsche katheder. ‘De wetenschap laat ons hier in den steek’, klonk het terecht. Maar even later: ‘Met het hart, maar ook met het verstand moeten we steeds dieper indringen in het schoone der dingen Wetenschappelijke methode is hierbij niet geheel uitgesloten. Naast zuiverheid van gevoel is bij dit werk helderheid van geest en logische gedachtegang onmisbaar. Menigmaal zullen we ons hierbij kunnen afvragen: staan we nog in de wetenschappelijke methode of zijn we reeds hooger op gezweefd in de sfeeren, waar enkel het gevoel ons leidt? Ik

[p. 341]

wil u wel zeggen, dat ik door dezen twijfel nimmer mijn gemoedsrust in gevaar zal laten brengen.’

Dat klinkt zeer stellig, maar schijnt niet onbedenkelijk. Kan en mag het ons werkelijk zoo onverschillig zijn, of het gevoel of de logische gedachtegang ons leidt, aangenomen dat wij voor een oogenblik met deze eenvoudige termen de aesthetische en de wetenschappelijke waarneming van elkaar mogen onderscheiden? Zijn deze beide niet zoo volstrekt in hun eischen, dat wij de scheidingslijn niet ongestraft kunnen negeeren? Werden hier niet te groote verwachtingen gewekt bij de aesthetici en te duistere voorgevoelens bij de academici?

Hoe het ook zij, wij, Prinsens oud-leerlingen, zijn blij, dat hij zich bij zijn onderwijs hoofdzakelijk gehouden heeft aan het wetenschappelijk deel van zijn program, zooals hij dat verder in zijn intreerede ontwikkelde, terwijl een grooter Nederlandsch publiek door hem vertrouwd is geraakt met heel veel, dat bij de oude litteratuuropvatting gedoemd was ‘Schall und Name’ te blijven. Bewust heeft hij meegewerkt aan een beter begrip van en grooter waardeering voor litteratuur ook buiten de universiteit bij een volk, dat eerst door de Nieuwe Gids-beweging tot litterair leven werd gewekt.