De Nieuwe Gids. Jaargang 50

[p. 93]

Bibliographie.
C.J. Kelk. Baccarat. Een episode uit de 60-er jaren. - Amsterdam-Mechelen, 1934. De Spieghel, N.V. Het Kompas.

Kunst vermag zich op zeer uiteenloopende wijze te openbaren. Ook en juist de literatuur maakt hierop geen uitzondering. Integendeel. De plastische kunsten zullen zich, trots haar zeer gevarieerde uitingsmogelijkheden, toch in grootere evenwichtige groepen placeeren dan de kunst gedragen door den vorm en inhoud van het woord, dat bijkans oneindig in zijn beteekenissen en mogelijkheden is. De scholen in de schilderkunst zijn te bepalen, haar voortbrengselen te onderscheiden van de haar voorafgaande of opvolgende met een tamelijk groote artistieke verwantschap en harmonie tusschen de kunstwerken van een en dezelfde school onderling. Ook in de literatuur is dit verschijnsel overbekend, maar toch vormt hier een opvallend boek, een waardevolle dichtbundel meer een apart geheel. ‘Maria Lecina’ van Werumeus Buning en ‘Sine Nomine’ van Jan Engelman ontstonden ongeveer in denzelfden tijd en zijn specimina van dien tijd; in Engelman's bundel staan echter verzen die van kleur, rhythme en bedoeling belangrijk afwijken van de prachtige verzen die de verleidelijke zeemanshoer bezingen. Dit verschijnsel van diepgaand soortverschil der kunstwerken komt meermalen zelfs bij een en denzelfden schrijver voor. Vergelijk de deemoed, de grijze weemoedige schoonheid van veel uitsluitend serene lyriek uit de bundels ‘In Memoriam’, ‘Dood en Leven’, ‘Hemel en Aarde’ van Werumeus Buning met de kleurenrijkdom van zijn lyrische epiek in ‘Maria Lecina’ en ge komt tot een dergelijke conclusie. In een letterkundig kunstwerk van waarde zult ge, nog eerder wellicht dan de school, de persoonlijkheid herkennen die het te voorschijn riep.

[p. 94]

In de bijzonderheid van dit persoonlijke ligt de waarde van een kunst-werkstuk. Terwijl bij een anoniem schilderij, dat werkelijk kwaliteiten bezit, u allereerst de ‘school’ zal tegemoet treden, herkent ge hoogstwaarschijnlijk uit een ongesigneerd sonnet van Jacques Perk of dito prozastukken van Hildebrand of Ary Prins den werkelijken auteur. Zeker, de dichters Frans Bastiaanse en en Simon Vestdijk, de prozaïsten Gerard van Eckeren en Willem Elsschot zijn representanten van een school. Onbewust groepeert de kunstenaar zichzelf. De waarde van bovengenoemde werkers berust echter op de geheel persoonlijke manier waarop zij deze school vertegenwoordigen: hun taalhanteering, hun levensvisie, de bijzondere aard en verve van hun kunstenaarsdroom. Wie de grootste fantast van deze willekeurige vier ‘dichters’ is, heeft de grootste kans om te blijven leven. De kunst van het open, klare en tegelijkertijd mystificeerende, slagschaduwen en sterrenhemels openbarende Woord zal vollediger, spontaner en bijkans zonder belangrijke hulpmiddelen de allerfijnste nuances van het gemoed, de diepste geheimen van het dierlijke lichaam verraden. Een waarachtig gedicht is het verraad van lijf en hart. Het meest terughoudende karakter, de geresigneerdste taalhanteering zal dit niet kunnen en mogen beletten. In den zich veruitwendigenden droom van den grooten taaldichter is iedere ingreep van het verstand vernietigd en de techniek mede tot kleur of glans geworden. Voor de letterkundige kunst moge een moeizaam veroverd vakmanschap van niet geringe beteekenis zijn, in de plastische kunsten blijkt toch de loutere, aangeboren techniek en de door noeste vlijt nog te veroveren routine van meer ingrijpende waarde. Tot de Haagsche schilderschool behoorde een bepaald technisch procédé waarvan zij uitging en dat al deze schilders karakteriseert: impressionistisch, natuurgetrouw en normale proporties van mensch en ding, berustend op de betrouwbaarheid der directe zinnelijke waarneming. De meer of mindere literair-lyrische of romantischreligieuze inslag bijv. behoort dan weer overwegend tot het persoonlijk stempel van den kunstenaar.

Ook Kelk bespeelt meerdere instrumenten van de jazz-band. Wanneer men zijn gezamenlijken arbeid zoo in gedachten overziet, dan tril je werkelijk van pleizier nu eens met een bekwaam Hollandsch kunstenaar te doen te hebben, die, een goede dertiger,

[p. 95]

nog geen jeugdige grijsaard is geworden. ‘Jan Klaassen’ heeft zijn ernst, maar vóór al het andere zijn onschuldige pret. Harlekijn moge zijn aparte droefenis voor het hart bezitten, hij heeft zijn opgewekte wijsheid voor het oor. Kelk moet ons weer tooneel geven. Hij is een der zeer weinigen die een natuurlijken dialoog schrijven. (Hij, Defresne en Ben van Eysstelsteyn hebben hiervoor dé kans!) Hij wist in zijn verschillend werk jong te blijven en opgewekt, speelsch en vol humor en in ‘Baccarat’ is hij de verbeelder van een luchtig, galant en gracieus avontuur. Hij kent de jolijt, den lach en den glimlach. Hij is vooral de dichter van den luchtigen ernst en de ernstige klucht. Want hij is vertrouwd met de disharmonische zigzags en de onwelluidende en toch intieme luidheid van de jazz en het melancholische klaaggeluid van de saxophoon is hem niet ontgaan. In ups and downs, het frappantst gekleurd in het bestaan van een volbloed artist, voltrekt zich het zware, mooie, lachende en schreiende menschbestaan. Hij nam als voorbeeld Jan Steen. Dit werk slaagde niet geheel. Het is te precieus, te precies. Dit leven was te rauw om het saam te vatten in met zorg gekozen kunstwoorden. Ik heb sympathie voor dezen werker, die moed heeft, iets aandurft en toch zeer voorzichtig is. Dit laatste wordt ondubbelzinnig bewezen door de magnifieke, smaakvolle wijze waarop deze auteur ook in ‘Baccarat’ zijn zuiver gestemd taalinstrument weet te bespelen. Menige romanschrijver van langeren adem kan aan deze zuiverheid van uitdrukking een voorbeeld nemen. Juist die vederlichte, charmante vertelstukken eischen een uiterst gevoelige taalintuïtie en een beproefde beheersching van de dikwijls al te gewillige pen en in het gunstigste geval gedreven door het bloed dat stuwt maar niet ordent. Geniale schrijvers als Thomas Mann, Joseph Roth bijv. beschikken over het vermogen om te dien opzichte stuwing en rem tegelijkertijd te zijn.

Gelijk Den Doolaard en Greshoff is ook Kelk een dichter, die een gedicht kan schrijven: vroolijk, bewegelijk en ironisch van gelaat. Eerlijkheid gebiedt mij te zeggen, dat ik de balladen en andere gedichten van A. den Doolaard veel sterker, meer gekleurd en gespierd, tout court genialer vind dan de charmeerende, mij persoonlijk zeer goed liggende gedichten van Kelk. Want wat voor goeds ik u ook aanstonds ga vertellen van ‘Orient Express’,

[p. 96]

geen enkel prozawerk door A. den Doolaard geschreven, doet mij den genialen bundel ‘De Wilde Vaart’ vergeten. De beelden, welke Den Doolaard in zijn romans gebruikt, zijn meestal goed, persoonlijk zelfs, maar ze zijn niet zeer bijzonder persoonlijk, ze zijn niet onuitwischbaar uit 's menschen geheugenis; dàt zijn z'n prachtige rauwe balladen! Niemand meer dan onzen jongen Paul Fort ontsiert een journalistiek element in een kunstwerk. Zonder ook maar één moment aan zijn belangwekkende verdienste van romanschrijver te willen of te kunnen te kort doen, beweer ik slechts dat degenen die met zijn verandering van dichter in auteur van ‘De Druivenplukkers’ zoo verheugd waren, wellicht van hun standpunt ook hun ‘gelijk’ hebben, ik deel hun blijdschap niet.

Ook als verteller blijft Kelk bij zijn tijdgenoot Den Doolaard nog een flink stuk achter, maar bij den eerste hinderen gelukkig geen ergerlijke journalistieke elementen. ‘Baccarat’ is nog wat opera-achtig en de compositie, wanneer de auteur mij wil toestaan dit hier even zoo aan te duiden, eenigszins ‘loszanderig’. Hij zal echter ook op romangebied zijn weg wel weten te vinden. Hindevlug volgen de scène'tjes elkaar op en niet geheel uit de verf, veroorzaakt dit tempo een zekere vaagheid. Zijn beelden zijn niet stijf of roerloos als uit graniet gehouwen, wat weer een gansch andere schoonheid kan overzichtelijk maken, zij wiegen bevallig met het klare proza mee als witte zeilscheepjes op een speelsch kabbelend zomermeer. ‘Baccarat’ geeft de adellijke intriges en hartstochten, een pittoresque liefdesscène uit de 60'er jaren, bevallig en kritiek overwinnend als op het moment dat gij achter een even koelte toewuivenden waaier het mooie verleidelijke gelaat van een lokkende blondine gewaarwordt. ‘Baccarat’, een coquet avontuur en toch een kunstwerkje, dat tusschen veel schreeuwerige simili even het leven plezierig maakt als een parel in het donkerfluweel van een bijouterie-doosje.

Max Kijzer.