De Nieuwe Gids. Jaargang 50

[p. 42]

Het land van herkomst
een Europeesche roman over Indië

Men zou terug moeten denken aan de schrijfdrift die Multatuli bezat en aan een menschelijken rijkdom in het werk van Couperus om in dezen roman van Du Perron een concentratie te zien van de grootste vertelkunst en de warmste natuur. In Indië geboren en tot zijn 23e jaar in dat land wonend, kreeg zijn gevoel dien nuchteren, meesleependen gloed, die al sprekend iedere pose verliest om alleen in de intiemste oprechtheid te kunnen bestaan. Men vergeet bij geen boek als juist dit, dat er nog wetten en schema's bestaan, waaraan een ‘roman’ zou moeten gehoorzamen. Men geeft zich er in over aan den toon van een mensch, die altijd in onze nabijheid, onze aandacht zou eischen in een reeks toegewijde, vertrouwelijke brieven of in den naakten toon van een gesprek. In déze vertrouwelijkheid hebben wij schrijvers tot onze vrienden gemaakt: zij houden zich in onze nabijheid op, soms met 't geduld, dat wij er ons voor moesten schamen hen niet eerder te hebben gekend. Het is overbodig om de oprechtheid van iemand, met wien wij eenmaal verkeeren, aan een aesthetische critiek te onderwerpen, wanneer wij zijn atmosfeer als de onze hebben aanvaard. Wel verre van een harmonisch geschrift, is deze eerste roman van Du Perron de volledigste bekentenis van een natuur en de rijkste openbaring van de generatie waartoe hij behoort. Evenals Marsman en Slauerhof f in 1899 geboren, tusschen twee eeuwen in, leek Du Perron direct bij zijn optreden voorbestemd tot het groote, dynamische verhaal. Zijn onbedorven genie, dat nooit veel last had van scholen of van het geloof, zocht altijd zichzelf te bepalen in een kogelsnellen, exacten verhaaltrant. In die jaren werd ook bij ons het proza vernieuwd, met de stof en de middelen, die de periode na den oorlog aan de schrijvers als voorwaarde stelde. Het geserreerde verhaal, zoo min mogelijk slachtoffer van de romantische fictie's en toch binnen het gestelde gehoorzaam aan de verbeelding, voor zoover ook die psychologisch verantwoord zou zijn, dit werd het streven van de generatie van schrijvers, die met deze verhaalkunst omstreeks 1925 in ons land een begin maakte.

[p. 43]

Voorzien van een vernuft, waaraan nooit een Romaansche humor ontbrak, maar vooral gewapend met een verteldrift, die soms het knetterend geluid had van een artillerievuur, wierp Du Perron zich op als schrijver van verhalen, waarin het ‘cynisme’ bijna gymnastisch beoefend scheen en waarin hij zijn Franschen aanleg bewees door de omkeerbaarheid, waarmee de Ernst er behandeld was.

Na een ‘roman’ van zijn 22e jaar Een Voorbereiding, die zijn ontgoochelde Bohème bevatte, verschenen zijn bundel ‘grotesken’: Bij gebrek aan Ernst (1926/28), en zijn verhalen in Nutteloos Verzet (1929), waarin hij in dialogen een kwellenden vorm gaf aan zijn obsessies. Zijn dramatische kracht bleek daar reeds grooter en klemmender dan die van zijn tijdgenooten, die hun pogingen tot het ‘verticale’ prozaverhaal meestal nog in een lyrisch rhythme verloren lieten gaan. Tegelijk scheen de drang naar uiting in Du Perron nog sterker te zijn: zijn gepassionneerd schrijverschap openbaarde zich ook in verzen, waarin een grijnzend, vermoeid gevoel zich plotseling ontspande in een wegstroomende innigheid. (Poging tot afstand, 1928; Parlando, 1930; Mikrochaos, 1932). Eén van zijn verzen bevat den herinneringstoon, waarop zijn roman zou worden gebouwd, en dat voor mij het grootste gedicht is van de verloren, Indische sfeer:

‘De herfst is kort geweest. En 't mij verdiepen
in wat mij nableef van het zachte land,
als roepen van nachtvogels die lang sliepen,
neemt in de duisternis weer de overhand.

Een kleine stem die mij vermanend riep en
soms voor mij zong houdt zwak maar helder stand;
de palla-tuin herrijst, waardoor wij liepen
op blote voeten, bij de kali-kant.

De bruine en rimplige bescher'mgeesten,
Alima, Bogèl, Yoeng; maar ook het spook
van de Arabier, huizend in de oude bomen.

“Yoeng had een dubbel hoofd van schrik toen gistren
een baardgezicht opééns in 't venster dook!”
't Is lang voorbij...... En waartoe weergekomen?’

[p. 44]

En intusschen verschenen, in beperkte oplage eerst, voor de ‘happy few’ in den vorm van ‘cahiers’, de indrukken van zijn lectuur: drie bundels (Voor kleine parochie, 1931; Vriend of Vijand, 1931; Tegenonderzoek, 1933), die misschien 't sterkst zijn vijanden, maar niet minder zijn vriendenkring hebben bepaald: men zou terug moeten gaan tot de Ideeën om ook hier, in deze invallen, essay's en artikelen een schrijver te zien, die weer spreekt als hij schrijft, en het schrijven verstaat als een onthullenden brief, een gesproken gevecht, als een manier van krachtig bestaan. Zich bemind maken òf gehaat, zooals hij eens schreef, het was ook zijn dilemma, toen hij zich tegenover een wantrouwend, Hollandsch publiek zag gesteld...... Men koos één gedicht uit zijn poëzie, één verhaal uit zijn proza om hem daarmee als ‘letterkundig’ te canoniseeren, wat hij nooit wilde zijn. Zijn werk was steeds een ontwikkeling, een vuur tusschen twee stilten, waaraan het publiek zich liever niet brandde. Hij prikkelde zijn lezers met een oprechtheid, die zij niet in die mate bezaten; hij vernielde hun steenen helden en stelde er levende voor in de plaats, die zij blijkbaar niet kenden. Multatuli verscheurde de faam van den letterkundige Bilderdijk, Du Perron kloof Dirk Coster in stukken...... Zijn redacteurschap aan 't maandblad Forum besloot hij na twee jaar met de verzameling van de aldaar verschenen essay's, die op een breederen grondslag van zijn Europeesche belezenheid als van zijn desperaat individualisme rekenschap gaven. (De Smalle Mens, 1934). Al critischer, niet minder jegens zichzelf en van de eigen grenzen zich voortdurend bewust, scheen Du Perron op weg naar de stilte. waarvan men zegt, dat zij vruchtbaar kan zijn. Reeds dacht hij aan een roman, die Indië zou bevatten, zoo exact als zijn herinnering het zag...... Meegesleurd in een failliet, plotseling ontdaan van de steunpunten, die zijn gevoel noodig had om aan zichzelf te gelooven, werd zijn herinnering aan Indië en aan zijn diepste verleden een onmiddellijke wereld, waaraan hij zich vastklampte, waarin hij zich met de werkelijkheid om zich heen trachtte te verzoenen: Indië werd een domein, waar hij 't diepst mee vertrouwd was, Europa, waar hij toch wóonde, een gebied, waar hij voortdurend bespied scheen te worden...... Duidelijk valt de wereld in stukken, wanneer het gevoel in verlangen en vrees leeft, terwijl de werkelijkheid nèrgens bevredigend lijkt.... In Het land van herkomst is

[p. 45]

Indië de romantische voorraad, een stroomende bron, waardoor Arthur Ducroo in Europa kan leven. Nooit was 't Indische leven, dat plantaardig samenstel van menschen en dieren, zoo volledig als hier, nooit de Indische toon, het ‘espagnolisme’ van den Indischen djago (= kemphaan) zoo authentiek weerspiegeld als hier. Men zou slechts de Indische stadsatmosfeer er even uitvoerig hebben gewenscht als de zeekust en het land er volledig en weergaloos zijn. De Indische sfeer, in 14 hoofdstukken in dit boek verspreid, ademt van humor, even getint met een weemoed, die zich echter nooit aan kreten of aan een duistere romantiek wil verliezen: als ‘Indische roman’ is Het land van herkomst uniek. Maar 't water van de Zandbaai stroomt ook in de Seine: Arthur Ducroo woont in Europa, en in de stad waar hij 't meest vertoeft, in Parijs, ontmoet hij zijn vrienden. In gesprekken tracht hij hardnekkig hùn wereld te peilen, hun onrust of hun kalmte te vinden: bestaat zijn wereld nog, nu hij in twee tegelijk zweeft, en nergens meer absoluut lééft? Parijs in de troebelen van Februari 1934, ook nu nog niet uit-gewoeld, het bloedbad op de Place de la Concorde, Parijs in een brullende golf, een collectivisme, dat het individu dreigt te verstikken, - bijna grimmig zoekt Arthur Ducroo zijn nieuwe vermaak in een hoogmoedige beschouwing van den mensch in Europa. Hier wint 't boek aan een wanhoop, die even hardnekkig als de herinnering aan 't jeugdland 't was, een direct Europeeschen inhoud verkrijgt, een documentaire exactheid, die den geest van den huidigen intellectueel zoekt te peilen. Met een ‘open einde’ besluit dit boek, dat met de variaties van een menschelijke stem, van gloeiend tot staalkoud, het dwingendst geschrift in ons land werd, dat na de Max Havelaar verscheen.

Men behoeft zich bij dézen rijkdom niet te bekommeren, om de beoordeelaars, die met een Katholieke jeugd in het Seminarie of een zedelijken maatstaf voor de Censuur, hun afkeer verspreiden. Misschien duurt ook hier de Eerlijkheid weer het langst.

(E. du Perron: Het land van herkomst. - Em. Querido: Uitg.-Mij., Amsterdam, 1935.)

FRED BATTEN.