De Nieuwe Gids. Jaargang 50

[p. 568]

Invallen door Frans Erens.

De eenzame.

Van alle zijden stapelden zich de moeilijkheden op, zij omringden hem, zij groeiden aan tot een muur. Hij wist niet hoe hij er moest uitkomen; hij was de gevangene. Ook was hem alles onverschillig geworden; oorzaak en gevolg deerden hem niet meer. Hij gaf de worsteling op, dat bracht rust en uren lang kon hij zitten mijmeren. Dan kwam hij tot de slotsom telkens opnieuw, dat hij niets meer zou doen, geen actie meer, geen strijd, geen in beweging zetten van krachten in hem of buiten hem. Zijn geest zou stil zijn, niet meer zoeken te zijn, waarvoor hij niet was geschapen, niet meer zoeken te doen, wat niet lag in de lijn van zijn wezen en hij zou zijn verzwakt lichaam niet meer dwingen te gaan herwaarts en derwaarts en te doen, wat het niet scheen te kunnen of te willen. Hij zou dan rust hebben, het wenschen zou voorbij zijn en dat was het geluk.

Was niet een onverbiddelijke grens gesteld aan des menschen kracht, een grens, die niet kon worden overschreden of hij ziek was of niet ziek, moedig of niet moedig? Zou hij toch nog opnieuw kunnen beginnen den strijd? Maar zou het iets helpen? Was daar niet de grens? Wie kon dat raadsel oplossen? Wie kon hem zeggen, hoe de banen waren geweest afgelegd door zijn krachten; of zij nu uitgeput zouden zijn of niet? En wie kon licht laten vallen op het werken van zijn geest? Dat is immers onnaspeurlijk. Niemand nog heeft er licht op laten vallen en zal het ooit doen. Wist hijzelf wat in hem was geweest, wat nu in hem was? Wist hijzelf hoe zijn innerlijke krachten

[p. 569]

hadden gewerkt? Als hij het wist, ja, dan zou een licht opgaan over de in grijsheid voortijlende dagen en uren. Dat waren er al vele geweest, want hij was niet jong meer; hij was op een leeftijd gekomen, wel niet hoog, maar waarop de jaren toch een lange rij telden.

Nu stond hij geheel alleen in het leven. Zijn vrouw was van hem weggeloopen. Veel had hij haar niet betreurd; de reden waarom zij ten slotte gegaan was, hij wist niet waarheen, was, dat hij niet in haar liefde had kunnen gelooven. Ook in die van andere vrouwen had hij nooit vertrouwen gehad. Zij waren hem voorbij gegaan, sommigen hadden hem betreurd, dat wist hij; maar hij meende altijd, dat zij toch niets voor hem konden voelen, dat zij rijkere, schoonere, meer handige, meer in-het-even-grijpende-mannen zochten.

Hij had met een vriend gestaan op het perron van een station en tusschen de wachtende menschen heen en weer liep een jonge vrouw aan hem voorbij, telkens opnieuw. De vriend had gezegd: ‘Zij kent je, zij zoekt je.’ Maar hij had niets gedaan, hij had geen blijk van toenadering gegeven. Het was niet tot hem doorgedrongen, dat hij nu zijn afwijzende houding moest opgeven, en de treinen waren vertrokken naar Zuid en naar Noord.

Ook in een kerk had hij gezien een jong meisje, dat lang op hem wachtte. Zij wilde met hem uitgaan, dat had hij begrepen. Zij bleef staan bij den wijwaterbak en haar oogen hadden een trekkende uitdrukking gehad; zij boorde een blik in zijn wezen, die scheen iets daaruit in zich te willen opzuigen. Zij had allures gehad, alsof zij hoopte, dat hij haar zou aanspreken. Hij deed het niet en later herinnerde hij zich hare bewegingen. Pas later, jaren daarna, had hij gedacht: ‘Zij zocht mij, ja zeker, zij zocht mij. Ik had haar kunnen hebben. Zij voelde misschien de mogelijkheid, dat zij en ik elkaar zouden beminnen.’

Waarom had hij al die vrouwen aan zich voorbij laten gaan? Waarom had hij allerlei andere levensmogelijkheden aan zich voorbij laten gaan? Mannen van invloed hadden hem hun steun aangeboden en hij had hun hand niet aangenomen. Hij wilde nu in zichzelf staren en boren diep in zijn wezen om te vragen waarom, waarom hij nooit had kunnen grijpen de voorbij

[p. 570]

glijdende kansen. Was het een onmacht, diep in zijn wezen, die hij wist te bestaan? Maar was die onmacht zelf misschien een veiligheid voor hem, die hem moest bewaren voor de vreemde aanraking, waardoor om hem heen een huis zou zijn gebouwd, waarin hij niet behoorde, waarin hij zich zou hebben gestooten aan alle hoeken en kanten, dat hem mogelijk zou hebben verstikt? En had dat bewustzijn, dat bestond in het onnaspeurlijke, hem steeds den blinddoek voor de oogen gebonden, zoodat het voorbij ijlende niet doordrong in zijn waarneming? Wie zou hem zeggen of er waarheid was in al die in hem opkomende mogelijkheden? En die vrouwen, waarom in haar liefde nooit geloofd? Wist hij, dat hij niet kon zich geven in eenvoud, dat dat zou strijden met den aanleg van zijn wezen, die hem dreef tot een onderzoek verder gaande dan de menschelijke realiteit, waardoor de verlamming zou komen in de liefde?

Nu dacht hij: had ik niet te diep willen zoeken in het geheim van mijn eigen zieleleven en in dat van anderen, dan had ik als al die anderen gegeven en ontvangen in genotvolle onbewustheid en de liefde der vrouw zou niet zijn verstoord door mijn borenden blik.

En had ik niet overwogen al de mogelijkheden der voorbij ijlende kansen, dan had ik toegegrepen en de daad had andere daden gebaard. Had ik niet steeds willen kennen de wijdte van den sprong en de plaats, waar ik zou neerkomen, dan had ik misschien een hoogtevlak bereikt. Maar had ik wel anders gekund en moest niet alles komen, zooals het kwam?

De eenzame, die hij was, moest hij blijven. Zijn deur was niet open voor die hem kwam zoeken. Op straat dook hij diep weg in de dikke jas, het beschuttende pantser, waarvan hij de kraag opzette stijf in de hoogte tot hij schuurde zijn grijs-grauwe baard en de rand van zijn hoed weerde af den langs glijdenden blik.

* _* *

In de latere jaren ben ik Schiller hooger gaan schatten dan vroeger. Hij is een der beste proza-schrijvers der Duitsche taal en de meest volmaakte dramaticus. Zijn werk heeft weinig ballast, dat van Goethe meer, maar diens Faust en Werther,

[p. 571]

Iphigenie en Tasso en Hermann und Dorothea winnen het van Schiller's producten. Toch is de dichter van Wilhelm Tell en Wallenstein meer de vertegenwoordiger van zijn volk en land dan de schepper van Mephisto.

* _* *

Ik vraag mij soms af waar ik in mijn leven het mooiste of het grootste of het meest belangwekkende heb gezien, of gehoord of waargenomen. Zoo herinner ik mij, dat ik in de tram van Genève naar Annemasse een der merkwaardigste vrouwen heb gezien. Het was vooral de expressie van haar gezicht, die ongeëvenaard was. De schoonheid daarvan en van haar lichaamsbouw was gelijk aan die van veel andere vrouwen, maar de uitdrukking van het gelaat en van de oogen was buitengewoon. Haar wangen waren van een voorname bleekheid. In haar gezicht lag een overgave, een ernst en weekheid, die de merkwaardige schoonheid van haar verschijning uitmaakten. Zij was in de tram met een mijnheer, die haar man scheen, want zij spraken niet te zamen. -

Op de feria van San Isidro aan de Manzanares bij Madrid heb ik eens een vrouw zien staan, een limonade-verkoopster in een kleine drinktent. Zij leek van Moorsche afkomst. Haar gezicht was bijna een driehoek, haar wangen waren bleek en haar haar zwart; haar schouders waren vierkant. Dat zegt alles nog maar heel weinig, want het bizondere van haar, was dat in haar gezicht zulk een uitstraling van een vrouwelijk wezen lag, als ik nooit had gezien en dat ik daarna nooit bij een andere vrouw heb gevonden.

Toen een klant, die een glas bij haar kwam drinken, haar even tot vroolijkheid bracht, straalde het van binnen uit door haar gezicht en haar oogen als een intens licht. Dat was niet een vrouw om verliefd op te worden, want haar straling drong die sensatie terug, maar wel leek het, dat als zij eenmaal beminde, het vast en onverzettelijk zou zijn.

Zij was niet een buitengewone schoonheid, maar zij was volkomen harmonisch, niet al te groot en niet te klein. Ik had haar graag aan haar bezigheden willen zien buiten haar tentje,

[p. 572]

dan zou zij mij meer duidelijk zijn geworden. Dat heb ik niet. De straling van haar groote, zwarte oogen was onbeschrijfelijk fel en toch leek geen trots in haar te zijn, maar zij was, zooals zij was, vast in haar wezen. -

Op een bank boven aan de trap, die leidde naar de eerste verdieping van den ‘Salon des artistes français’, zag ik eens een vrouw zitten. Zij was misschien wel zeventig jaar oud, haar haar was grijs; zij zat en steunde met de handen op een stok. Zij bleef onbewegelijk. Haar groot gezicht was geheel en al dat van Louis XIV. Wanneer deze vorst een vrouw ware geweest, kon hij niet anders zijn. Er lag zulk een majesteit in haar gezicht, dat ik er mij door verpletterd voelde.

Zij sprak tegen niemand, zij maakte geen beweging. Toen ik uit de bovenzalen terug kwam, zat zij daar nog als een beeld. Beneden gekomen moest ik nog eens naar haar opzien; niet de minste verandering kon ik waarnemen in houding of gezicht.