De Nieuwe Gids. Jaargang 50

[p. 466]

Invallen door Frans Erens.

De rijkdom der verschillende litteratuurwegen kan de litteratuur dooden. In onze jeugd hebben wij de romantici bewonderd en liefgehad, die de ouderen van toen ons leerden kennen. Daarna kwamen de absurditeiten met de nu en dan geniale vondsten van Balzac.

Wij hebben gehad de breede tafereelen van Zola, waarin hij zooveel verschillende wezens liet leven en bewegen. Dat was het volgroeide naturalisme, dat wij vonden toen wijzelf volwassen waren.

In den loop van den tijd werden de naturalisten verdrongen door de symbolisten. Later kregen wij de unanimisten. Wij hebben de psychologie op de spits gedreven door Marcel Proust. Wij hebben hier en daar aanloopen kunnen waarnemen tot een soort gemeenschapslitteratuur in den collectieven roman.

Het is een nadeel voor den schrijver van beden, dat hij door de vele voor hem opdoemende wegen niet weet welken hij zal gaan. Zal hij de wereld beschouwen zooals de naturalisten het deden of zal hij de psyche in al rijkdom geven?

Hebben de schrijvers in vroeger tijden zich ook zulke vragen gesteld of zochten zij slechts te bereiken dat ééne ding, dat hen geen rust liet: de schoonheid? Zetten zij hun worsteling slechts in om dien top?

*_**

Het karakteriseeren van een periode in de letterkunde is zeer moeilijk. Wel kan zij benaderd worden, doch het equivalente

[p. 467]

begrip kan niet worden bereikt, zoodat het verschil van de eene en de andere periode niet geheel duidelijk kan worden gemaakt.

Er is geen definitie te geven van een stijl der romantiek of van den eigenlijken naturalistischen stijl. Het geheel geeft zijn indruk en het geheel doet zien met welke periode men heeft te doen.

Deze dingen komen het beste uit in de vertalingen. Een vertaling uit den tijd der romantiek, hoe letterlijk ook, zal heel anders klinken dan eene uit onzen eigen tijd, terwijl zij toch beiden goed kunnen zijn. Ik lees heel graag een goede vertaling uit den tijd der romantiek; het komt mij voor, dat ik in zulk een oude bewerking het sujet beter begrijp, dat het met een soort aureool is omgeven, terwijl een moderne bewerking aan mijn verstand en gevoel zwaardere eischen stelt.

Waarom zou dat zijn? Ik waag het niet mij daarin te verdiepen. Misschien zou ik wel iets van den grond hiervan kunnen achterhalen, maar toch niet op geheel bevredigende wijze. De oude Duitsche Dante-vertaling van Streckfuss, die door Goethe wordt geroemd, is gemakkelijker in haar voortgang dan een moderne, hoe goed die ook moge zijn.

Zou het komen omdat ik dien verafgelegen tijd beter in mijn begripsmacht heb dan de laatste kwart eeuw, den pas voorbijgeganen tijd? De Homerus-vertaling van Voss dunkt mij het origineel tamelijk wel te dekken, zoodat zij niet wordt beïnvloed door het afbrokkelen van sommige uitdrukkingen. Voss heeft zich met ijzeren nauwgezetheid aan het origineel geklampt en zelden laat hij een grootere speelruimte toe. Men zegt dat de Homerus-vertaling van Lecomte de Lisle het origineel zeer gebrekkig weergeeft; de dichter Moréas zeide veel meer te houden van de oude vertaling van Madame Dacier.

*_**

Bij de appreciatie van een stuk litteratuur zijn het niet bepaalde ideeën, al worden zij nog. zoo schitterend verkondigd, maar het is de geest en het intieme leven, dat uit een kunstwerk waait, dat de waarde ervan vaststelt. Die geest is niet onder woorden te brengen, hij is niet weer te geven, maar kan alleen worden gevoeld. Hij doordringt de menschen, die dat stuk litteratuur lezen; hij behoedt het voor bederf en vergetelheid. Ik kan wel

[p. 468]

zeggen: De ideeën in dit of dat stuk verkondigd zijn even verheven of diepzinnig als die in dat andere - maar daar schuilt de waaide niet. Die schuilt alleen in het levenslicht, waarin een bepaald stuk litteratuur wordt geboren.

En werkelijk kan hier worden gesproken van schuilen, want verbergen wil zich de levenskiem om te kunnen gedijen. Weinigen dringen tot hem door, vooral in het begin van het verschijnen van een litteratuur-product. Slechts langzaam wordt de waarde daarvan begrepen; dit gebeurt meestal, wanneer de aanvankelijk aan velen even schoon schijnende, maar levenloos geboren producten wegvallen als verdorde bladeren, en spoorloos verdwijnen.

(Naar aanleiding van een uiting van Frans Coenen, die beweerde, dat er stukken voorkomen in De Broeders van Van Eeden, die even veel waarde hebben als Goethe's Faust.)

*_**

De voor ons leesbare roman moet steunen op verhaal alleen. Waarom wordt er gesproken van zijn afsterven? Daar is geen gevaar voor, maar wel is de roman in een slechten roep gebracht door de uitwassen, die er in den laatsten tijd aan zijn vastgegroeid.

Bij de naturalisten had de beschrijving alles overwoekerd en elders heeft de dialoog een te groote plaats voor zich opgeëischt. Het zijn vooral de Russen, die geweldige praters, die aan dit laatste misbruik in ruime mate hebben meegewerkt.

In verhalend proza is de dialoog onaangenaam en vermoeiend, omdat hij het verhaal onderbreekt en den geest van den lezer dwingt zich beurtelings in de ziel van twee verschillende personen te verplaatsen. Het is een soort luiheid van den auteur om in plaats van zich zelf twee andere personen te laten spreken; hij geeft dan de actie op, de actie, die de kern is en de oorzaak van het verhaal.

De monoloog daarentegen houdt zich bij één persoon, daarom stoort hij niet en is niet hinderlijk.

Indien de roman zich aan die uitgroeisels weet te ontworstelen, zal hij zijn plaats in de letterkunde voor altijd kunnen handhaven, want de vertelling is van alle tijden. Doch heden is onder de producten der wereldlitteratuur geen volmaakte roman aan te wijzen. De romans van Proust zijn al te veel uitgedijd in het

[p. 469]

psychische. Wanneer hij zich daarin in toom had kunnen houden zou hij de volmaaktheid nabij zijn gekomen.

Die roman zou, volgens mijn meening, de beste zijn, waarin het psychische element en de materieele realiteit met de beschrijving harmonisch zouden zijn dooreengevlochten, zoodat de overgang van psyche en materie nauwlijks zou zijn te bespeuren. Een auteur, die oprecht en zonder den wil om verbluffend te werken aan het schrijven zou gaan, steeds den onzichtbaren toehoorder voor oogen houdend, zou vanzelf in het goede spoor blijven. Hij zou dan een product leveren, wortelend in zijn eigen tijd (wat onvermijdelijk is) maar dat tegelijk een kunstwerk zou kunnen zijn, dat door toekomende tijden zou kunnen worden begrepen en gewaardeerd. Wanneer de schrijver wil afzien van al het buitensporige en alleen den belangstellenden toehoorder voor oogen houden, kan bij hem, evenals bij Homerus, de materie met de menschelijke psyche tot een schoon geheel groeien en de samenwerking van creatieve aanschouwing en passieve belangstelling kan een meesterwerk doen geboren worden.

*_**

Marcel Proust tyranniseert den lezer. Door ieder auteur moet een ruimte worden opengelaten tot een zekere suggestie, maar Proust is niet zoo vrijgevig, hij zegt alles zelf, snijdt voor den lezer alle wegen af en laat hem voortdurend aan de ketenen loopen, waarin hij hem heeft gesloten. Nu is iemand, die onopzettelijk het vermag den lezer zóó sterk in de boeien te slaan, hem zóó vast in toom te houden en te doen gaan juist waar hij het wil, een groot auteur; doch ieder mensch verlangt een zekere vrijheid van denken en voelen, en deze staat Proust aan zijn lezers niet toe.

Er komen in Albertine Disparue van dezen auteur veel dingen voor, die door het gevoel moeten worden begrepen en niet door het verstand kunnen worden gevat. In dit werk moet de gevoelsvoortgang in zijn sprongen door het gevoel van den lezer worden achtervolgd; deze moet geweldig betalen met zijn persoonlijkheid, want men heeft hier een psychologie, die uitsluitend op het gevoel steunt. Doch om al deze stukken en stukjes van zielkunde te omvatten, moet men ze kunnen doorleven. Men behoeft ze niet te hebben doorleefd, maar toch moeten de grondslagen daartoe in de ziel zijn gelegd door eigen ervaring.

[p. 470]

Er is in dit werk een rijkdom van psyche, die de wereld rondom zich verwijdt; maar de schrijver moet hierin op zijn woord worden geloofd, want niet ieder kan op de manier, zooals die hier wordt gegeven, zijn gevoelens laten bewegen. Het kan voorkomen, dat de lezer wanneer hij in een bepaald, hier gegeven geval zou verkeeren, een tegenovergestelde lijn zou hebben gevolgd. Dan is hij verplicht den auteur op zijn woord te gelooven, maar dan ontvalt hem ook de grond, waarop hij steunt en blijft hij hangen in het ijle. Daarom is deze psychologie tot in het minutieuse, tot in het bijna onnaspeurbare uitgewerkt, een gevaarlijk ondernemen van den auteur, en de lezer, die hem blindelings moet gelooven, vraagt zich af of van hetgeen hem hier wordt geboden, alles wel voortkomt uit innerlijke noodzakelijkheid.

Het moet worden gezegd, dat er plaatsen zijn in dit werk, waar de gang der gedachten noodlottig is en de lezer ijdele woorden ziet en hoort, waarvan de beteekenis hem ontgaat. Dat komt omdat de schrijver geen keuze doet, maar alle gevoelens en gedachten aanvaardt. Nooit komt hij op een dood punt, nooit is er een stilstand maar doordravend holt hij van het eene sentiment naar het andere.

In het werk van Marcel Proust is het sentiment gekristalliseerd door de rede. Evenals het water tot ijs wordt vervormd en gaat glinsteren in het licht, zoo verkilt de rede het sentiment. Er ontstaat dan iets schoons om te zien, doch de warmte, de gloeiing van het gevoel is verloren gegaan.

O, gij auteur, die iets te zeggen hebt, wanneer gij uzelf ook al moet inspannen om aan anderen uwe gedachten duidelijk te maken, bespaar uwen toehoorder, uwen lezer zooveel mogelijk de inspanning.

Parce! Parce!

*_**

De taal is een atmosfeer. De individueele actie daarin voltrekt zich onafhankelijk van deze atmosfeer. Zoo wordt de mensch aangedaan, aangenaam of onaangenaam buiten de serie zijner handelingen. Zoo word ik gecaptiveerd door schoonklinkende taaigeluiden onverschillig of die door schoone of leelijke menschen worden voortgebracht.