De Nieuwe Gids. Jaargang 49

[p. 623]

Invallen door Frans Erens.

Het mag een vaststaande waarheid heeten, dat de waardeering van een kunstenaar niet vaststaat; zoowel schrijvers als schilders (om alleen van deze soort artiesten te spreken) wisselen in de schatting der opeenvolgende geslachten.

Wat onze litteratuur betreft, hoe is men veranderd in zijn bewondering! De geheele Nederlandsche dichtkunst der middeleeuwen werd eerst sinds de laatste helft der vorige eeuw gewaardeerd en wie de handboeken over litteratuur-geschiedenis doorloopt, vindt daarin namen, waarvan hij nooit iets zal hebben vernomen, namen van menschen, die in hun tijd voor onsterfelijk werden aangezien en hoog werden vereerd. Hun roem werd vastgekoppeld aan de beroemdste namen der oudheid, zij werden genoemd de evenknie van Homerus en Sophocles, van Virgilius en Ovidius. Of zijzelf ook van hunne litteraire onsterfelijkheid overtuigd waren, is niet meer te achterhalen.

Wij nemen b.v. de achttiende eeuw. Dr. Prinsen vermeldt in zijn handboek, dat Balthazar Huydekooper de beste treurspeldichter der eeuw werd genoemd. Zou er tegenwoordig iemand in Nederland zijn, die ook maar één treurspel van hem ten einde heeft gelezen? En de groote Sybrand Feitama, de leider, de generalissimus van het dichteren-leven, wie bewondert hem nog? Mr. Andries Pels, was hij niet de wetgever van den Parnas? Werd Jan Vos niet verheerlijkt met de regels:

Rijst Sophocles weer op, stampt Aeschylus weer hier,
Of maakt Euripides dit ongewoon getier?

[p. 624]

Dit zijn slechts een paar voorbeelden van vijftig, van honderd beroemdheden aan wie het lot der vergetelheid is ten deel gevallen. Zoo goed als niemand heeft heden ten dage iets van die vermaarde schrijvers gelezen en slechts eenige van hen komen nog voor in de handboeken der litteratuurgeschiedenis, terwijl de kennis hunner namen niet meer voor een examen noodzakelijk wordt geacht.

Om bij onze eigen litteratuur te blijven, niets is leerrijker en amusanter dan omtrent deze quaestie het ‘Biographisch, Anthologisch en Critisch Woordenboek der Nederduitsche Dichters’ van Witsen Geysbeek op te slaan. Kloos noemt hem terecht fel en inderdaad zijn oordeel is meestal zelfstandig en gaat uit van een vastgezette overtuiging. Hij consolideert de substantie van het litteraire denken op het einde der achttiende eeuw en het verwondert mij, dat niet reeds lang op hem meer de aandacht is gevestigd. Voor onzen tijd wekt zijn oordeel niet zoozeer verontwaardiging en lust tot tegenspraak als dat van Jonckbloet deed bij Kloos in zijn mooie studie over onze achttieneeuwsche dichters, maar eene weldadige hilariteit.

Zal men ook eenmaal lachen en zich amuseeren over de arresten en uitspraken, die onze tijd over tijdgenoot en voorgeslacht te boek stelt?

Niet het minst schijnt Witsen Geysbeek Vondel ter harte te gaan. Bij diens naam is hij dan ook het uitvoerigst en de weegschaal zijner waardeering helt, vooral wanneer hij hem met andere namen vergelijkt, meestal over tot kleineering. Zoo lang hij niet tot vergelijkingen met anderen overgaat, kan men zich zijn oordeel laten welgevallen en dit respecteeren als steunende op een voor hemzelf duidelijk inzicht. Maar wanneer hij hem met zooveel dii minores vergelijkt, hem daarbij als den mindere beschouwend, dan komen wij in opstand maar onze aanvankelijke verontwaardiging slaat over tot uitbundigen lach.

Ik sla den naam van Helmers op en lees: ‘Wij schrijven dezen naam met eene eerbiedige weemoedigheid hier ter neder. Ach! dat deze naam hier niet behoefde aangeschreven te worden en wij die nog op de lijst der levenden opgeteekend zagen! Doch daar wij denzelven nu moeten vermelden, vinden wij ons verlegen hoe wij zulks met genoegzame lofverheffing zullen doen. Welke luisterrijke namen men in dit werk reeds heeft aangetroffen en nog verder zal

[p. 625]

aantreffen, de naam van Helmers vergt den meesten eerbied; micat inter omnes......

‘Helmers is in onze schatting onder de afgestorvene Nederlandsche dichters de grootste van allen, allen heeft hij ze overtroffen, zelfs Vondel, dien men teveel gebreken vergeven moet, om hem na Helmers, nog langer de eerste plaats op den Nederlandschen zangberg te laten bekleeden, die welligt vooringenomenheid en onbedachtzame napraterij meer dan het gezond oordeel hem heeft laten behouden, daar hij toch reeds, als men billijk oordeelen wil, in vele opzichten door Antonides overtroffen werd, en zeer zeker in onze dagen door Bilderdijk en Tollens overtroffen wordt. Ver van ons de onrechtvaardigheid om met den grooten hoop altijd de verdiensten van het voorgeslacht te verheffen ten koste van den welverdienden roem onzer tijdgenooten! Wij gaan hoog met Vondel, Hooft, Brandt en andere uitmuntende vernuften, wij doen recht aan hunne verdiensten en weigeren hun geenszins den welverdienden lof, maar dan verplaatsen wij ons in hunnen leeftijd, en brengen hen niet in aanraking met onze tijdgenooten, tegen wie zij in lange niet opwegen......

Hij is niet meer; het is waar, hij heeft slechts de helft van Vondel's ouderdom bereikt, maar de nakomelingschap zal hem gewisselijk langer en met veel meer recht bewonderen dan dezen, die, ware hij zijn tijdgenoot geweest, althans geene soort van blindelings aangebeden poëtische afgod geworden zou zijn.’

Het beoordeelen van tijdgenooten is dan ook zeer moeilijk en wij moeten den ouden Witsen Geysbeek zijn doorslaan en zijn dwalingen niet al te scherp aanrekenen. Wij staan te dicht bij onze tijdgenooten, die zijn zooals wijzelf, inzoover zij kinderen zijn van hun tijd. Ontbreekt hun het element van algemeene, zuivere waarde, dat is voortgekomen uit het diepst van de menschelijke ziel, die niet of weinig is veranderd in den loop der eeuwen, dan verdwijnen zij in de zee der vergetelheid, waaruit slechts enkele verspreide toppen naar boven steken. Toch hebben die verdwenen auteurs hun waarde gehad en hun reden van bestaan. De middelmatigheid is noodig als de brei, waarin het dagelijksch leven wordt afgespeeld. Zij hebben het gemiddelde van een periode vertegenwoordigd, waarin de menschen hoog wegliepen met hun boeken, maar...... zij hebben hun loon gehad, volgens het Evangeliewoord en hun geestesproducten zijn op de rommelmarkt terecht gekomen.

[p. 626]

Niet alleen een afleiding en vermaak, maar ook een oefening van zelfinkeer en nederigheid is het bladeren in Witsen Geysbeek, wiens uitspraken den schrijvers van tegenwoordig wel een rilling over den rug kunnen doen loopen, want hij was toch een welingelicht, geleerd litterair-historicus en toch zou, als hij gelijk had, de door hem geschilderde litteraire toestand op ons het effect hebben van een stad na een aardbeving, waarin een aantal klare noties en overtuigingen, die ons eigendom waren, aan het wankelen en zwaaien waren gegaan, zoodat zij ons aankijken als uit het lood geschudde muren, brokkelige torens en ontwortelde boomen.

Ieder schrijver kan zich afvragen: en ik? Zit in mij iets van den zuurdeesem, die de vrouw mengde onder het meel, waardoor het begon te leven, zich vermeerderde en tot brood werd voor den mensch? De toekomst zal het leeren en heb ik niet in mij het levend ferment, dan ben ik tevreden te zinken in de vergetelheid en er te slapen door de volgende eeuwen heen.

* _* *

Gelezen op het schutblad van een ouden Cornelius Nepos uit mijn bibliotheek:

Hic liber est meus
Testis est Deus
Dum liber erat novus
Studiosus erat bonus
Dum liber valebat
Studios studebat

Wel blijkt uit dit rijmpje (hoe oud mag het wel zijn?) de waarde, die de rijmer aan het bezit van een boek hechtte, dat was een vriend voor het leven, toen nog niet een zondvloed van drukwerk de wereld had overstroomd.

Op een moderne villa in Locarno las ik op de plaat rond den zonnewijzer: Segno solo gli ore serene’.

Een zin met achtergrond ligt in deze woorden. Schijnt de zon niet dan wijst de wijzer geen uur aan, dan zijn het donkere stonden. De zonnewijzer is een persoon geworden, die het goed meent met hem, die naar hem kijkt.