De Nieuwe Gids. Jaargang 49

[p. 502]

De ontwikkelingsgang der oude comedie door W.J.W. Koster. (Vervolg van blz. 399.)

In de literatuur uit den keizertijd vindt men bij Plutarchus het verwisselen van kleeding door beide sexen vermeld voor het Argivische feest der ‘Hybristica’, terwijl ook Philostratus het voor den komos constateert.³⁸⁾

Bekend zijn voorts de afbeeldingen van als dieren verkleede komasten, die reeds Poppelreuter³⁹⁾ in verband bracht met het ontstaan der comedie. Bij Pickard vindt men goede afbeeldingen en een uitvoerige beschrijving van de drie in aanmerking komende vazen⁴⁰⁾: een zwart-figurige oenochoë, dateerend van ± 520-480 v. C., waarop een fluitspeler en twee als vogels verkleede dansers te zien zijn, een Berlijnsche amphora, weer met zwarte figuren, van ± 525 v. C., die een fluitspeler vertoont en twee mannen met paardenmasker en -staarten, die met de handen tegen de knieën gebukt staan en elk door een gehelmden man bereden worden; de derde is minder duidelijk; het is een Berlijnsche amphora, waarop twee mannen, in lange mantels gehuld, voorafgegaan worden door een fluitspeler; men wil in de ornamenten op het hoofd en onder de kin de kammen en lellen van hanen zien. Er is dus bewezen, dat er vóór de eerste officieele opvoering van een comedie (486 v. C.) komoi van vogels en ruiters te paard optraden, die ons terstond doen denken aan de ‘Vogels’ en ‘Ridders’ van Aristophanes; en wij weten, dat Magnes, één der oudste comediedichters, verschillende stukken met als dieren

38) Plutarchus, De Virtute Mulierum (Ἀργεῖα), 245 F, spreekt van de maand Hermaios, waarin tot op zijn tijd de ϓβριστιϰά gevierd werden, ‘terwijl men vrouwen met mannen-chitons en -mantels, en mannen met vrouwenpeplum's en sluiers bekleedt’ (γυναῖϰας μὲν ἀνδρείοις χιτῶσι ϰαὶ χλαμύσιν, ἄvδρας δὲ πέπλοις γυναιϰῶν ϰαὶ ϰαλύπτραις ἀμφιεννύντες). Philostratus, Imagines I, 2, 5 (blz. 12, 8 vlgg. ed. Fairb.): ‘de komos veroorlooft zoowel aan een vrouw, zich als een man voor te doen, als aan een man, een vrouwen-costuum aan te trekken en vrouwelijke passen te maken’ (συγχωρεῖ δὲ ὁ ϰῶμος ϰαὶ γυναιϰὶ ἀνδρίζεσϑαι ϰαι ἀvδρὶ ϑῆλυν ἐνδῦναι στολὴν ϰαι ϑῆλυ βαίνειν).

39) De Comoediae Atticae primordiis.

40) Dithyramb enz., blz. 244 vlgg.

[p. 503]

verkleede koren deed opvoeren (‘Vogels’, ‘Galwespen’, ‘Kikkers’)⁴¹⁾, terwijl ook eenige stukken der overige dichters met zekerheid hierbij gerekend mogen worden (de ‘Dieren’ van Crates, ‘Geiten’ van Eupolis, ‘Visschen’ van Archippus).⁴²⁾ Aan dit soort komos wil Pickard den belangrijksten invloed toekennen bij het ontstaan der comedie; hij laat in het midden, welke motieven tot de verkleeding als dieren geleid hebben, doch is geneigd, aan ritueele redenen van totemistischen aard of ter bevordering van vruchtbaarheid niet te veel waarde te hechten; ‘it may have been done just for fun, either because any religious reason for the custom had long been forgotten, or (perhaps more often) because the child in mankind dies hard.’⁴³⁾ In verband met wat het onderzoek der gewone komoi op vazen-voorstellingen ons geleerd heeft - Pickard zelf houdt evenwel nog vast aan Körte's Corinthische daemonen - lijkt zijn veronderstelling zeer aannemelijk.

Intusschen is het aantal comedie's met koren van dieren zeer gering, als men het met de overige vergelijkt; een zoo belangrijke figuur als Cratinus heeft er zich geheel van onthouden.⁴⁴⁾ Dit wijst er op, dat men het dierenkoor als zoodanig niet als essentieel mag beschouwen voor het wezen der comedie; wellicht heeft Magnes het eerst het genre ontleend aan zoodanige komoi en met succes aangewend, en zoo ook de latere dichters ertoe gebracht, het nu en dan toe te passen. Wij zullen dus den komos zonder nadere begrenzing als voorstadium der comedie beschouwen.

Voor de wijze van optreden van de koren, waarin de komoi overgegaan waren, levert Aristoteles ons weer een belangrijk gegeven; in c. IV der ‘Ars Poëtica’ leidt hij de comedie af van de zangers, die de phallus-liederen aanheffen⁴⁵⁾; en nu hebben wij in Aristophanes' ‘Acharnensen’, vs. 247 vlgg., een voorbeeld van een dergelijke processie (als men dit woord hiervoor mag bezigen), gepaard gaand met persoonlijken spot, wanneer de brave boer Dicaeopolis de landelijke Dionysia viert; zijn dochter fungeert hierbij als draagster van de mand met heilige voorwerpen (ϰανήφορος), de slaaf Xanthias draagt den phallus, Dicaeopolis stelt het koor voor, zijn vrouw de toeschouwers; in de hymne aan Phales, die Dicaeopolis zingt, komt een hatelijkheid tegen den veldheer Lamachus voor. Uitvoeriger is de beschrijving, die

41) Ὄρνιϑες, Ψῆνες, Βάτραχοι; vgl. de hieronder geciteerde passage van Aristophanes. De titels worden door Suidas genoemd.
In de volgende verzen (Ridders, 518-540) geeft Aristophanes een kort overzicht van de oudste periode der Attische comedie: ‘....daar hij’ (de dichter zelf) ‘allang doorziet, dat gij van aard jaarlijks veranderend zijt en de vroegeren onder de dichters met het bereiken van hun ouderdom in den steek laat. Aan den eenen kant weet hij heel goed, wat Magnes overkwam, toen de grijze haren over zijn schedel neerhingen, hem, die de meeste zegeteekenen oprichtte over de koren van zijn tegenstanders, en, terwijl hij alle mogelijke geluiden voor u deed hooren, al citherspelend en klepperend met de vleugels en Lydiërs en galwespen vertoonend en gekleurd met kikkergroene gewaden, niet stand hield, maar in zijn onderdom (zeker niet in zijn krachtige jaren!) als grijsaard uitgefloten werd, omdat hij te kort schoot in spot. Vervolgens denkt hij aan Cratinus, die, na eens onder groot bijvalsbetoon zijn stroomen vergoten te hebben, door de effen vlakten vloeide, en, ze wegsleepend van hun vaste standplaats, de eiken en de platanen en zijn vijanden met wortel en al voortwentelde; men kon bij een drinkgelag niet anders hooren zingen dan “Doro met vijgenhouten sandalen” en “bouwmeesters van goedgebouwde liederen”; zoo stond hij in aanzien. Nu hebt gij geen medelijden met hem, wanneer ge hem de kluts ziet kwijtraken, terwijl de snaarschroeven van zijn lier loslaten, de spanning er niet meer in is, en de voegen wijken; doch als oude man zwalkt hij rond, evenals Connas, terwijl hij een verdroogde krans draagt en het van dorst besterft, hij, die wegens zijn vroegere overwinningen in het Prytaneum had moeten meedrinken, en geen onzin uitslaan, maar welgedaan als toeschouwer neerzitten in de nabijheid van Dionysus. Ook herinnert hij zich, hoedanige kwade buien en beleedigende behandelingen Crates van u te verduren had, die u liet gaan, terwijl hij u met geringe kosten onthaalde, met den droogsten mond de geestigste vondsten knedend; en deze was de eenige, die zich op den duur staande hield, onder vallen en opstaan.’

ὑμᾶς τε πάλαι διαγιγνώσϰων ἐπετείους τὴν φύσιν ὄντας
ϰαὶ τοὺς προτέρους τῶν ποιητῶν ἄμα τῷ γήρᾳ προδιδόντας·
τοῦτο μὲν εἰδὼς ἅπαϑε Μάγνης ἅμα ταῖς πολιαῖς ϰατιούσαις,
ὃς πλεῖστα χορῶν τῶν ἀντιπάλων νίϰης ἔστησε τροπαῖα·
πάσας δ᾽ὑμῖν φωνὰς ἱεὶς ϰαὶ ψάλλων ϰαὶ πτερυγίζων
ϰαὶ λυδίζων ϰαὶ ψηνίζων ϰαὶ βαπτόμενος βατραχειοῖς
οὐϰ ἐξήρϰεσεν, ἀλλὰ τελευτῶν ἐπὶ γήρως, οὐ γὰρ ἐφ᾽ ἤβης,
ἐξεβλήϑη πρεσβύτης ὤν, ὅτι τοῦ σϰώπτειν ἀπελείφϑη·
εἷτα Κρατίνου μεμνημένος, ὅς πολλῷ ῥεύσας ποτ᾽ ἐπαίνῳ
διὰ τῶν ἀφελῶν πεδίων ἔρρει, ϰαὶ τῆς στάσεως παρασύρων
ἐφόρει τὰς δρῦς ϰαὶ τὰς πλατάνους ϰαὶ τοὺς ἐχϑροὺς προϑελύμνους·
ᾆσαι δ᾽οὐϰ ἦν ἐν συμποσίῳ πλὴν ‘Δωροῖ συϰοπέδιλε’
ϰαὶ ‘τέϰτονες εὐπαλάμων ὕμνων’· οὕτως ἤνϑησεν ἐϰεῖνος.
Νυνὶ δ᾽ὑμεῖς αὐτὸν ὁρῶντες παραληροῦντ᾽ οὐϰ ἐλεεῖτε,
ἐϰπιπτουσῶν τῶν ἠλέϰτρων ϰαὶ τοῦ τόνου οὐϰέτ᾽ ἐνόντος
τῶν ϑ᾽ ἁρμονιῶν διαχασϰουσῶν· ἀλλὰ γέρων ὢν περιέρρει,
ὤσπερ Κοννᾶς, στέφανον μὲν ἔχων αὖον, δίψῃ δ᾽ἀπολωλώς,
ὃν χρῆν διὰ τὰς προτέρας νίϰας πίνειν ἐν τῷ πρυτανείῳ,
ϰαὶ μῇ ληρεῖν, ἀλλὰ ϑεᾶσϑαι λιπαρὸν παρὰ τῷ Διονύσῳ.
Οἵας δὲ Κράτης ὀργὰς ὑμῶν ἠνέσχετο ϰαὶ στυφελιγμούς,
ὃς ἀπὸ σμιϰρᾶς δαπάνης ὑμᾶς ἀριστίζων ἀπέπεμπεν,
ἀπὸ ϰραμβοτάτου στόματος μάττων ἀστειοτάτας ἐπινοίας·
χοὔτος μέντοι μόνος ἀντήρϰει, τοτὲ μὲν πίπτων, τότε δ᾽οὐχί.

42) In Crates' Θηρία, dat het vegetarisme verdedigt, vormen verschillende dieren het koor; over dit stuk wordt later uitvoeriger gesproken. In Eupolis' Αἶγες kondigt het koor zich zelf aan als geiten (fr. 1 M., 14 K.); Archippus laat zijn personage's toespreken als ‘heeren visschen’ (ἄνδρες ἰχϑύες).

43) Dithyramb enz., blz. 245.

44) Bij Eupolis is, naar wij met redelijke zekerheid kunnen nagaan, slechts één van de veertien, die hij schreef, in dien trant geweest, en onder Aristophanes' stukken zijn 3 of 4 (als men de ‘Equites’ erbij rekent) van de 11 bewaard geblevene hiertoe te rekenen, terwijl onder de titels en fragmenten der overige 33 slechts zeer enkele aanwijzingen te vinden zijn, dat hij er nog meer geschreven heeft; zoo kennen wij van de Πέλαργοι (‘Ooievaars’) den inhoud niet.

45) ἀπὸ τῶν τὰ φαλλιϰὰ [ἐξαρχόντων].

[p. 504]

Athenaeus uit Semus' boek ‘Over paeanen’ citeert. Hierin worden drie soorten van voorstellingen genoemd, die tot dit genre te rekenen zijn; de eerste acteurs heeten ‘autokabdaloi’, de tweede ‘ithyphallen’ en de derde ‘phallophoren’. De voorlaatste en laatste soort vooral komen voor ons doel in aanmerking.

De ithyphallen, met maskers van dronken lieden en kransen, met lange mouwen met bloem-figuren, met wit-gestreepte chiton's en gehuld in een tot de hielen reikend gewaad van fijne wol, trokken zwijgend de orchestra binnen, en wanneer zij in het midden gekomen waren, richtten zij zich tot de toeschouwers met een lied, waarin ruim baan gevraagd wordt voor den phallusgod. De phallophoren, zonder masker, maar met een toef thijm en kervel voor het gelaat en een dichten krans violieren en klimop op het hoofd, stapten op de maat, gehuld in pelsmantels, in verschillende groepen de speelruimte binnen onder het zingen van een lied ter eere van Bacchus. Daarop liepen ze op door hen uitverkoren toeschouwers af, die zij bespotten; de phallusdrager zelf was hierbij met roet ingesmeerd.⁴⁶⁾

Aan den eenen kant illustreeren deze opvoeringen de embryonale processie van Dicaeopolis; aan den anderen kant toont het optreden der phallophoren treffende overeenkomst met de parabasis in de comedie. Wel zijn er bezwaren tegen al te nauwe identificatie: in de parabasis worden de toeschouwers niet bespot, maar onderhoudt de dichter zich eerst met hen over zijn praestatie's, vervolgens wijdt hij uit over politieke en sociale toestanden; het metrum en de epirrhematische structuur der parabasis⁴⁷⁾ ontbreken geheel bij de door Semus beschreven opvoering; in plaats van maskers dragen de phallophoren bloemen en bladeren om zich onkenbaar te maken. Bovendien krijgt men uit zijn beschrijving den indruk, dat hij het heeft over voorstellingen van lateren tijd, die zeker niet aan de oude comedie vooraf zijn gegaan. Het is echter ook niet te verwachten, dat de parabasis bij Aristophanes, als zij reeds een langen ontwikkelingsgang achter den rug heeft, het primitieve type der phallica behouden zou hebben; daarentegen is het zeer wel mogelijk, dat deze, wanneer zij zonder vermenging met andere bestanddeelen verder beoefend werden en zich langzamerhand tot een bepaalde opvoering in een theater volgens vaste regels ontwikkelden, de primitieve vorm

46) Athenaeus, XIV 622 b-d:

I)

οἱ αὐτοϰάβδαλοι, φησί, ϰαλούμενοι ἐστεφανωμένοι ϰιττῷ σχέδην ἐπέpaινον ῥήσεις· ὔστερον δὲ ἴαμβοι ὠνομάσϑησαν αὐτοί τε ϰαὶ τὰ ποιήματα αὐτῶν.

II)

οἱ δὲ ἰϑύφαλλοι, φησί, ϰαλούμενοι προσωπεῖον μεϑυόντων ἔχουσι ϰαὶ ἐστεφάνωνται χειρῖδας ἀνϑινὰς ἔχοντες· χιτῶσι δὲ χρῶνται μεσολεύϰοις, ϰαὶ περιέζωνται ταραντῖνον ϰαλύπτον αὐτοὺς μέχρι τῶν σφυρῶν. σιγῇ δὲ διὰ τοῦ πυλῶνος εἰσελϑόντες, ὅταν ϰατὰ μέσην τὴν ὀρχήστραν γένωνται, ἐπιστρέφουσιν εἰς τὸ ϑεάτρον λέγοντες

ἀνάγετ᾽, εὐρυχωρίαν
ποιεῖτε τῷ ϑεῷ·
ἐϑέλει γὰρ ὁ ϑεὸς
ὀρϑὸς ἐσφυρωμένος     (ἐσφυδωμένος Meineke).
διὰ μέσου βαδίζειν.

III)

οί δὲ φαλλοφόροι, φησί, προσωπεῖον μὲν οὐ λαμβάνουσι, προσϰόπιον (προπόλιον libri) δ᾽ἐξ ἑρπύλλου περιϑέμενοι ϰαὶ παιδέρωτος ἐπάνω τούτου ἐπιτίϑενται στέφανον δασὺν ἴων ϰαὶ ϰιττοῦ· ϰαυνάϰας τε περιβεβλημένοι παρέρχονται οἱ μὲν ἐϰ παρόδου, οἱ δὲ ϰατὰ μέσας τὰς ϑνρας, βαίνοντες ἐν ῥυϑμῷ ϰαὶ λέγοντες

σοί, Βάϰχε, τάνδε μοῦσαν ἀγλαἶζομεν
ἁπλοῦν ῥυϑμὸν χέοντες αἰόλῳ μέλει,
ϰαινάν, ἀπαρϑένευτον, οὔ τι ταῖς πάρος
ϰεχρημέναν ᾠδαῖσιν, ἀλλ᾽ ἀϰήραιον
ϰατάρχομεν τὸν ὕμνον.

εἶτα προστρέχοντες ἐτώϑαζον, οὕς [ἂν] προέλοιντο, στάδην δὲ ἔπραττον· ὁ δὲ φαλλοφόρος ἰϑὺ βαδίζων, ϰαταπλησϑεὶς (ϰαταπασϑεὶς Kaibel) αἰϑάλῳ.

Semus leefde ± 200 v. C. De benaming αὐτοϰάβδαλοι kan men het best met ‘improvisateurs’ weergeven, de beide andere hebben op den phallus betrekking.

47) Na een kort liedje (ϰομμάτιον), de eigenlijke parabasis, in langere verzen (meestal anapaestische) gedicht (ἀνάπαιστοι), en een slot-lied van adembeklemmende opeenhooping van versvoeten (πνῖγος) volgen, met elkaar correspondeerend, vier coupletten: ode (ᾠδή), epirrhema (ἐπίρρημα), antode (ἀντῴδη) en antepirrhema (ἀντεπίρρημα).

[p. 505]

nog veel duidelijker bewaarden. Hoewel Pickard⁴⁸⁾, die op de afwijkingen den nadruk legt, de phallica-traditie wil uitschakelen, meen ik toch, dat zij van meer waarde is dan hij wil erkennen; het is volstrekt niet uitgesloten, dat Aristoteles in zooverre gelijk heeft, dat het optreden der phallophoren de oorspronkelijk weinig zin hebbende mimetische voorstellingen der komos-vierders een bepaalde richting heeft doen aannemen en zoo den stoot heeft gegeven tot een spel, dat nog zeer weinig vorm had en zich concentreerde in een parabasis, waarin spot op de omstanders voorkwam, doch tevens de voorganger van het koor zich over zaken van persoonlijk en algemeen belang met hen onderhield. Voor de verklaring der ‘iambische gedaante’⁴⁹⁾, zooals Aristoteles de kenmerkende trek der Attische comedie aanduidt, zijn zoo vele elementen aan te wijzen, dat de keuze onmogelijk en trouwens overbodig is. De neiging ertoe zat in het Attische volk; Strepsiades, de boer uit de ‘Wolken’, die zooveel verdriet heeft van de mondaine neigingen van vrouw en zoon, zegt van den door Socrates gemetamorphoseerden zoon, die een brutale en gewiekste tegenspreker is geworden: ‘De Attische blik is op het gelaat te lezen.’⁵⁰⁾ Maar ook was de niets ontziende persoonlijke spot gesanctioneerd door bepaalde gebruiken bij ritueele plechtigheden.⁵¹⁾

Tenslotte mag de litteraire invloed der Ionische dichters niet uit het oog verloren worden; Archilochus, de personificatie der ‘iambische gedaante’, werd ten tooneele gevoerd in Cratinus' ‘Archilochoi’, waarin de dichter zelf optrad en een bekend vers van hem geïmiteerd werd.⁵²⁾ Andere verzen, door gelijksoortige van Archilochus geïnspireerd, zijn in de ‘Pytine’ en onder de incerta te vinden⁵³⁾; en Platonius constateert in zijn tractaat over de comedie bij Cratinus navolging van Archilochus.⁵⁴⁾ Anacreon, wiens verblijf te Athene onder Pisistratus voor de Atheensche dichtkunst van belang was, heeft in zijn spotdicht op den parvenu Artemon⁵⁵⁾ een caricatuur geleverd, de Attische comedie waardig.

Wij stellen ons dus tenslotte een komisch tooneelspel voor, door een koor dansend en zingend ten beste gegeven, waarvan de voorganger ook afzonderlijk als woordvoerder optrad; van dramatische handeling was nog weinig sprake; daarentegen bestond er

48) Dithyramb enz., blz. 231 vlgg.

49) ἰαμβιϰὴ ἰδέα; met ‘iambisch’ verbond men het begrip van fellen, persoonlijken spot, zooals de oudste iambendichter Archilochus dien in zijn gedichten had neergelegd.

50) ἐπὶ τοῦ προσώπου τ᾽ ἐστὶ τἀττιϰὸν βλέπος, Nubes 1176.

51) Behalve de γεΦυρισμοί (spotroepen op de brug) wanneer de processie der mysten op weg naar Eleusis de brug over den Cephisus overtrok, komen vooral de σϰώμματα ἐϰ τῶν ἁμαξῶν (bespottingen van de wagens af) op de Choën en de Lenaeën in aanmerking, daar het hier feesten van Dionysus geldt; hierbij trokken de komos-vierders op wagens rond en hoonden zij degenen, die zij tegenkwamen. Vgl. het artikel van Srebrny in ‘Eos’ 32, 1929, blz. 535 vlgg., die een parallel trekt met het latere carnaval.

52) Ἐρασμονίδη Χαρίλαε, χρῆμά τοι γελοῖον Archilochus, en Ἐρασμονίδη Βάϑιππε, τῶν ἀωρολείων Cratinus, 9 M. =10 K.

53) Cratinus, 11 M. = 198 K. en 51 M. = 323 K.

54) Platonius, De Comoedia II Dübn. en Kaib.: Κρατῖνος - ἅτε δὴ ϰατὰ τὰς Ἀρχιλόχου ζηλώσεις, αὐστηρὸς μὲν ταῖς λοιδορίαις ἐστίν ϰτλ.

55) Anacreon, fr. 54 Diehl.

[p. 506]

contact met het publiek; spot op personen en toestanden vormde een belangrijk bestanddeel van de gezongen en gesproken woorden. Zoo benaderen wij het best Aristoteles' voorstelling van den gang van zaken:

‘Met het verzinnen van een intrige maakten Epicharmus en Phormis een aanvang, en van de Atheensche dichters begon het eerst Crates ermede, om een gegeven en een intrige door het geheele stuk door te voeren, na afgezien te hebben van de iambische gedaante.’⁵⁶⁾

In hoeverre Crates de belangrijke hervormer van de Oude Comedie is geweest, waar Aristoteles van gewaagt, kunnen wij thans niet meer nagaan. Dat invloed van de Siciliaansche comedie niet onmogelijk is, zagen wij reeds eerder. Het meeste zal echter de tragedie, die reeds 50 jaar vóór de comedie officieele kunstuiting was geworden⁵⁷⁾, er toe bijgedragen hebben, om ook de comedie vasteren vorm te geven.

Behalve het reeds medegedeelde is van de oudste comedie weinig anders te zeggen, dan dat de persoonlijke spot bij Chionides en Ecphantides niet ontbrak⁵⁸⁾, zooals ook uit de mededeeling van Aristoteles valt op te maken; dat onder Magnes' zeer schaarsche fragmenten geen van dien aard voorkomt, kan aan het toeval te wijten zijn. Over den eenvoud van het toenmalige koor, ‘gehuld in spreien en beddezakken’, spreken Aristophanes en Pherecrates in eenige fragmenten.⁵⁹⁾

Dat Magnes' stukken in het begin in den smaak vielen, terwijl hij op hoogen leeftijd de gunst van het publiek verloor, leeren wij uit de in aanm. 41 geciteerde passage uit de ‘Ridders’, waarin Aristophanes een kort overzicht van de oudste Attische comedie geeft. Zeker zal het optreden van Cratinus, den eersten der groote comediedichters, het publiek, dat nog niet verwend was geweest, geboeid hebben en zijn vroegeren lieveling snel hebben doen vergeten. Van Cratinus' alles meesleependen en ontwortelenden woordenstroom geeft Aristophanes' fraaie vergelijking een goed denkbeeld; ook wij kunnen nog uit zijn vrij talrijke fragmenten opmaken, dat hier een geniaal dichter aan het woord is, die in dictie en inventie oorspronkelijk en overweldigend was, een satyricus van niets ontziende en bemantelende openhartigheid; slechts missen wij de zuivere poëzie der lyrische passage's van

56) τὸ δὲ μύϑους ποιεῖν Ἐπίχαρμος ϰαὶ Φόρμις ἦρξαν, τῶν δὲ Ἀϑήνησι Κράτης πρῶτος ἦρξεν, ἀΦέμενος τῆς ἰαμβιϰῆς ἰδέας, ϰαϑόλου ποιεῖν λόγους ϰαὶ μύϑους, Arist. Ars Poëtica c. IV.

57) De eerste opvoering valt ± 534 v. C.; dit blijkt uit de gecombineerde gegevens van het Marmor Parium, blz. 14 Jacoby, en van Suidas.

58) Chionides, fr. I uit de ‘Ptochoi’ bij M. = 4 K.; Ecphantides, fr. III M. = 4 K.

59) Aristophanes, fr. XII uit de ‘Danaïdes’ bij M., = 253 K.: ὁ χορὸς δ᾽ ὠρχεῖτ᾽ ἂν ἐναψάμενος δάπιδας ϰαὶ στρωματόδεσμα, en Pherecrates, fr. IX uit de ‘Crapatalloi’ bij M., = 185 K.: ὁ χορὸς δ᾽ αὐτοῖς εἷχεν δάπιδας ῥυπαρὰς ϰαὶ στρωματόδεσμα.

[p. 507]

Aristophanes, die temidden van obsceniteiten en hatelijkheden ons plotseling verrukt. Daarentegen kan geen van zijn vondsten de intrige van de ‘Pytine’ evenaren, waarin de oude dichter, die het vorige jaar in de ‘Ridders’ van zijn jongeren mededinger reeds als een vergane grootheid was aangeduid, zijn wettige vrouw Comoedia haar beklag laat doen over zijn samenleven met de liederlijke Methe (Dronkenschap), en hij ter verdediging aanvoerde:

‘Als men water drinkt, kan men niets kunstzinnigs voortbrengen.’⁶⁰⁾

Met duidelijke zinspeling op Aristophanes' voorstelling van zijn vroegere zeggingskracht liet hij blijken, dat deze nog in geen enkel opzicht verzwakt was:

‘Heerscher Apollo, wat een woordenstroomen! De bronnen gudsen, zijn mond bezit twaalf spuigaten, de Ilissus is in zijn keel. Wat moet ik er nog meer van zeggen? Als men toch zijn mond niet dichtstopt, zal hij dat alles met zijn verzen overstroomen.’⁶¹⁾

Over den opbouw van zijn stukken kunnen wij niet meer oordeelen; volgens de mededeeling van Platonius, die een karakteristiek geeft van de drie voornaamste comici, bleef hij hierbij in gebreke en kon hij niet de intrige gedurende het geheele stuk consequent volhouden en geregeld uitwerken.⁶²⁾

Van de kunst van den derde van de groote drie - Eupolis atque Cratinus Aristophanesque poëtae⁶³⁾ - zijn wij door een papyrusvondst wat beter op de hoogte gekomen, al zijn de drie bladen, die gedeelten bevatten van zijn beroemdste, ook door Platonius gereleveerde stuk de ‘Demoi’ moeielijk leesbaar en geschonden en is het verloop ervan ons niet geheel duidelijk.⁶⁴⁾ Van zijn door Platonius geprezen ‘charis’ (elegantie) geven verschillende verzen eenig denkbeeld, waarvan de dictie door rake en bondige formuleering uitmunt.

Zoo deze twee uit de ‘Demen’:

‘Hij’ (Pericles) ‘liet als eenige van de redenaars den angel achter bij de hoorders’, een sindsdien vaak gebezigde beeldspraak; en

‘In het praten het voortreffelijkst, maar het onmachtigst in het zeggen.’

60) ὕδωρ δὲ πίνων οὐδὲν ἄν τέϰοι σοΦόν, fr. VI M. = 199,2 K.

61)

ἄναξ Ἄπολλον, τῶν ἐπῶν τῶν ῥευμάτων.

ϰαναχοῦσι πηγαί, δωδεϰάϰρουνον τὸ στόμα,

Ἰλισσὸς ἐν τῇ Φάρυγι. τί ἂν εἴποιμί σοι;

εἰ μὴ γὰρ ἐπιβύσει τις αὐτοῦ τὸ στόμα,

ἅπαντα ταῦτα ϰαταϰλύσει ποιήμασιν, fr. VII M. = 186 K.

De uitdrukking δωδεϰάϰρουνος is gekozen, om nog sterker voorstelling te geven dan indien de dichter Ἐννεάϰpουνος gezegd had; dit was de naam van een bekende bron bij Athene.

62) Περὶ διαΦορᾶς χαραϰτήρων, II Dübn. = I, 2 Kaib.

63) Horatius, Serm. I 4, 1.

64) In dit in 412 opgevoerde stuk treedt een koor van demen (gemeenten van Attica) op; het begint in den Hades, waar Myronides, een dappere generaal uit den goeden, ouden tijd, bericht, hoe het er op de bovenwereld in Athene uitziet; vier groote mannen uit dien veelgeprezen tijd zullen erheen gaan, om alles in het reine te brengen, n.l. Solon, Miltiades, Aristides en Pericles. Na de parabasis komen zij op aarde, en Aristides bestraft een sycophant.

[p. 508]

En ten slotte het volgende uit de incerta:

‘Cleon is een Prometheus na de gebeurtenissen.’⁶⁵⁾

Over Aristophanes zou zoo veel te zeggen zijn, dat ik hier moet volstaan met te verwijzen naar de woorden van Platonius, die constateert, dat wij in hem de voortreffelijke eigenschappen van de beide anderen kunnen bewonderen, zonder dat er van eenzijdige overdrijving sprake is. In hem zijn de mogelijkheden, die het genre bood, volledig tot verwezenlijking gekomen. In dichterlijk talent behoort hij onder de grootsten; en Plato, die om verschillende redenen het genre als zoodanig en den schrijver der ‘Wolken’ in het bijzonder geen goed hart kon toedragen⁶⁶⁾, prees den dichter Aristophanes met het bekende epigram: ‘De Gratiën, die een heiligdom zochten, dat niet aan verval onderhevig zou zijn, vonden de ziel van Aristophanes.’⁶⁷⁾

Cratinus, Aristophanes en Eupolis zijn voor de latere geslachten de typische vertegenwoordigers geweest van de oude comedie; het zonder aanzien des persoons aan de kaak stellen van maatschappelijk minderwaardige elementen⁶⁸⁾, waardoor zij eenigermate de positie van censores morum verkregen, werd als hun voornaamste taak beschouwd:

si quis erat dignus describi, quod malus ac fur, / quod moechus foret aut sicarius aut alioqui / famosus, multa cum libertate notabant.⁶⁹⁾

Zoodoende is de politieke en sociale comedie, die door Cratinus en Aristophanes wel niet uitsluitend, maar toch in hoofdzaak beoefend werd, terwijl zij bij Eupolis, naar het schijnt, alles overheerschte⁷⁰⁾, vereenzelvigd met de comoedia prisca. Intusschen moeten wij niet ons er op blindstaren en vergeten, dat de Siciliaansche richting (mythen-parodie, scène's uit het dagelijksch leven, schildering van bepaalde typen) ook bij de Attische comedie-dichters sterk vertegenwoordigd was. Bij den comicus Plato, die chronologisch tot de Oude Comedie gerekend moet worden, overwogen de mythologische stukken zoozeer, dat hij in een tractaat over de comedie ‘de beste kunstenaar van de tweede’ (= middelste) ‘comedie’ heet.⁷¹⁾ Ja, onder Cratinus' eigen stukken vielen de ‘Odysses’ (440 v. C. of iets later gesteld) door afwezigheid (of althans geringe rol) van het koor en van de parabasis zoo op, dat deze mythen-parodie, te vergelijken met den ‘Cyclops’,

65)

μόνος τῶν ῥητόρων

τὸ ϰέντρον ἐγϰατέλειπε τοῖς ἀϰροωμένοις, VI, 7 M. = 94,7 K.
λαλεῖν ἄριστος, ἀδυνατώτατος λέγειν, VIII M. = 95 K.
Κλέων Προμηϑτεύς ἐστι μετὰ τὰ πράγματα, XX M. = 456 K.

Prometheus is degene, die vooruit bedenkt, tegenover Epimetheus, die het achteraf bedenkt.

66) In de ‘Wetten’ stelt Plato de volgende bepaling op: ‘Aan een dichter van een comedie of eenigen vorm van iamben of lyrische compositie moet het niet geoorloofd zijn, zoomin in woord als in voorstelling, zoomin in drift als zonder drift ook maar eenigszins iemand van de burgers te hekelen’, 935 E (Ποιητῇ δὴ ϰωμῳδίας ἤ τινος ἰάμβων ἤ Μουσῶν μελῳδίας μὴ ἐξέστω μήτε λόγῳ μήτε εἰϰόνι μήτε ϑυμῷ μήτε ἄνευ ϑυμοῦ μηδαμῶς μηδένα τῶν πολιτῶν ϰωμῳδεῖν). In de ‘Wolken’ wordt Plato's geliefde leermeester Socrates als gevaarlijk sophist, die de jeugd bederft, ten tooneele gebracht.

67)

Αἱ χάριτες, τέμενός τι λαβεῖν, ὅπερ οὔτι πεσεῖται,

ζητοῦσαι, ψυχὴν ηὗρον ἈριστοΦάνους.

68) βλασΦημίαι ϰατὰ τῶν ἁμαρτανόντων zegt Platonius (II).

69) Horatius, Serm. I 4, 2 vlgg.

70) ‘Seine Demen - waren wohl die bedeutendste politische Komödie aller Zeiten’, zegt Körte, Pauly-Wissowa, col. 1238.

71) ἄριστος τεχνίτης τῆς δευτέρας, Prolegomena IX a Dübn. = Kaib. pag. 13, 35 - 14, 36.

[p. 509]

Euripides' satyrdrama over hetzelfde thema, naast Aristophanes' ‘Aiolosicon’ tot het type van de Middelste Comedie gerekend werd.⁷²⁾ Hoever Aristophanes in deze richting gegaan is, leeren reeds de bewaard gebleven stukken uit zijn laatsten tijd, al bevindt zich hieronder geen als het genoemde, dat geheel uit de parodie van een mythe of een tragedie, waarin die behandeld werd, bestaat.

Belangrijk schijnt het initiatief van Crates, eerst tooneelspeler van Cratinus, geweest te zijn; Aristoteles noemde hem, zooals wij zagen, als dengeen, die het eerst de intrige van zijn stukken regelmatig en consequent uitwerkte, zooals Epicharmus en zijn school dat reeds gedaan hadden en zich welbewust afwendde van de ‘iambische gedaante’; Aristophanes keurt hem als derde na Magnes en Cratinus de eer van de vermelding onder zijn eigen voorgangers waardig; wij hooren van zijn eenvoudige mise en scène en zijn ‘allergeestigste vondsten’, doch niets aangaande het karakter van zijn stukken. Hij schijnt vooral de typen-comedie beoefend te hebben en bracht in de ‘Buren’ den dronkaard als zoodanig ten tooneele, waarin Epicharmus hem reeds voorgegaan was.⁷³⁾ Dat hij ook het phantastische genre beoefende, kunnen wij uit de fragmenten van zijn merkwaardige ‘Theria’ opmaken, waarin een koor van verschillende dieren zegt, dat de menschen hen niet als spijs mogen gebruiken, (uitgezonderd de visschen)⁷⁴⁾, en een gouden tijdperk geschilderd wordt, waarin automatische meubelen en gerei bedienden overbodig zullen maken, en men maar behoeft te commandeeren, om alles in actie te brengen, tot de visch in de pan toe.⁷⁵⁾

‘Visch, ruk aan! - Maar ik ben nog niet aan den anderen kant gebraden. - Wil je jezelf dan wel eens gauw omwenden en met zout bestrooien en insmeren?’

Scène's uit het dagelijksche leven vinden wij bij Pherecrates, in wiens ‘Corianno’ wij de hetaere, die het stuk den naam gaf, met een droge keel uit het badhuis zien thuiskomen en om een hartigen slok, en liefst niet in een kleinen beker, hooren roepen⁷⁶⁾; in de Middelste Comedie zal de hetaere een ruime plaats innemen en haar naam aan menig haar gewijd stuk geven. Daarnaast dichtte Pherecrates stukken, waarin de ideale samenleving, hetzij bij de natuurvolken, die nog geen slaven kenden (in zijn ‘Wilden’, ‘Agrioi’), hetzij in het luilekkerland van het hiernamaals (in

72) τοιοῦτος οὖν ἐστιν ὁ τῆς μέσης ϰωμῳδίας τύπος, οἷός ἐστιν ὁ Αἰολοσίϰων ἈριστοΦάνους ϰαὶ οἱ Ὀδυσσεῖς Κρατίνου ϰτλ., Prolegomena I Dübn. = 1,7 Kaib.

73) Crates' Γείτονες; vgl. Athenaeus, X 429A, en de in noot 41 geciteerde passage van Aristophanes.

74) fr. III M. = 17 K.

75) fr. 1 M. = 14 K., vs. 8-9:

ἰχϑύ, βάδιζ᾽. - ἀλλ᾽ οὐδέπω ᾽πὶ ϑάτερ᾽ ὀπτός εἰμι. -
οὄϰουν μεταστρέψας σεαυτὸν ἁλσὶ πάσεις ἀλείΦων;

76) III en IV M. = 69 en 70 K.

[p. 510]

de ‘Mijnwerkers’, ‘Metalles’), of een toekomstigen heilstaat (‘Perzen’) ter sprake kwam.⁷⁷⁾ Hij liet, evenals Aristophanes in zijn ‘Kikkers’, in de ‘Crapataloi’ Aeschylus uit de onderwereld roepen⁷⁸⁾; maar ook de politieke comedie werd door hem niet verwaarloosd, en wij vinden een citaat met heftige uitvallen tegen Alcibiades.⁷⁹⁾ Zoo krijgen wij den indruk, dat Pherecrates onder de veelzijdigste en vernuftigste dichters der Oude Comedie gerekend moet worden.

Tenslotte mag er nog even aan herinnerd worden, dat Phrynichus in zijn ‘Monotropos’ het eerst een bepaald karakter, niet slechts een algemeen type schilderde; Timon diende hem hierbij als voorbeeld voor zijn egocentrischen, menschenschuwen held:

‘Mijn naam is Monotropos.... ik leid het leven van Timon, ongehuwd, zonder slaven, opvliegend, ongenaakbaar, zonder lach, zonder conversatie, slechts eigen inzicht volgend.’⁸⁰⁾

Uit deze korte opsomming blijkt reeds, wat nadere bestudeering van alle fragmenten bevestigt, hoe veelzijdig de Oude Comedie geweest is. Alle elementen, waaruit de Middelste en de Nieuwe comedie zouden voortkomen, zijn reeds voorhanden; zelfs de ‘verkrachtingen van maagden’ en de ‘herkenningen’, die Satyrus noemt als elementen, bij Euripides aanwezig en kenmerkend voor de nieuwere comedie⁸¹⁾, waren in Aristophanes' mythen-parodie Cocalos, met den Aeolosicon zijn laatste stuk, te vinden.⁸²⁾ Wellicht is dus de invloed van Euripides op de comedie reeds van veel ouder datum, dan men gewoonlijk aanneemt; het staat wel vast, dat Aristophanes, hoe vaak hij den veelbesproken tragicus ook bespotte, zich aan zijn invloed niet heeft kunnen onttrekken. Terecht waarschuwt Wilamowitz ervoor, dat men niet alle passage's in tragischen trant als zuivere parodie moet opvatten.⁸³⁾ Met even zooveel woorden staat in een tractaat over de comedie te lezen: ‘Aristophanes, die Euripides navolgt.’⁸⁴⁾ Cratinus bespotte hem als een vertegenwoordiger van dezelfde moderne, sophistische richting, waar hij zich zoo vaak tegen keerde, als een gecombineerden Aristophanes en Euripides:

‘spitsvondig woordkunstenaar, najager van spreukjes, Euripides-aristophaniseerend’⁸⁵⁾, en tenslotte verklaarde Aristophanes zelf:

‘Ik bedien mij van de gladheid van zijn mond, maar dicht de

77) Vgl. van de Ἄγριοι fr. 1 M. = 10 K., van de Μεταλλῆς fr. 1 M. = 108 K., van de Πέρσαι fr. 1 M. = 130 K. In de ‘Mijnwerkers’ liet hij deze doordringen tot in de onderwereld, die zich in al haar materieele heerlijkheid aan hen voordeed. Schildering van een ideale samenleving vindt men vaak in de Oude Comedie; zoo in Aristophanes' Ταγηνισταί en in Teleclides' ἈμΦιϰτυόνες.

78) fr. VIII-IX M. = 94 K.

79) fr. inc. V M. = 155 K.

80)

Ὄνομα δέ μοὄστι Μονότροπος...

... ζῶ Tίμωνος βίον,

ἄγαμον, ἄδουλον, ὀξύϑυμον, ἀπρόσοδον,

ἀγέλαστον, ἀδιάλεϰτον, ἰδιογνώμονα, fr. 1 M. = 18 K.

Μονότροπος beteekent ‘de eenzame, in zichzelf gekeerde’; Timon van Athene was de beroemde menschenhater; hij leefde ten tijde van den Peloponnesischen oorlog.

81) βιασμοὶ παρϑένων en ἀναγνωρισμοί, Satyrus, col. VII, 10 in Von Arnim's ‘Supplementum Euripideum’. Het eene gegeven hangt met het andere samen; door bepaalde herkenningteekenen worden kinderen, die aan een toevallige ontmoeting het aanzijn te danken hadden, herkend, zoodat alles in het reine kan komen.

82) ‘Den Cocalos, waarin hij verleiding en herkenning en al het andere ten tooneele brengt, waar Menander zich op toegelegd heeft’, Leven van Aristophanes, XI, 70-71 bij Dübner (Κώϰαλον, ἐν ᾧ εἰσάγει Φϑορὰν ϰαὶ ἀναγνωρισμὸν ϰαὶ τἄλλα πάντα, ἃ ἐζήλωσε Μένανδρος).

83) Lysistrata, pag. 37.

84) ἈριστοΦάνης - ζηλῶν Εὐριπίδην, Anon. de Com. III Dübn. = II 11 Kaib. Duidelijker drukt zich de scholiast op Plato uit (bij Apologie p. 19, ed. Didot, 15, 43): ‘Aristophanes werd gehoond, omdat hij Euripides bespotte, en toch hem navolgde’ (ἈριστοΦάνης - ἐϰωμῳδεῖτο δ᾽ ἐπὶ τῷ σϰώπτειν μὲν Εὐριπίδην, μιμεῖσϑαι δ᾽ αὐτόν). Ten bewijze hiervan worden de beide volgende citaten aangevoerd.

85) ὑπολεπτολόγος, γνωμιδιώϰτης, ΕὐριπιδαριστοΦανίζων, fr. inc. CLV M. = 307 K.

[p. 511]

inzichten minder banaal dan hij’⁸⁶⁾, waarbij wij de laatste restrictie maar voor rekening van den comicus zullen laten.

Zoodoende is de grens, die de Oude van de Middelste Comedie scheidt, zeer vaag geworden; wellicht kan men het vervallen van koor en parabasis nog als het duidelijkste kenmerk beschouwen. Ook de politieke spot is volstrekt niet verdwenen; Demosthenes werd niet slechts door bedekte toespelingen, maar openlijk gehoond, evenals Hyperides en andere vooraanstaande politici en redenaars; voorbeelden somt Radin in zijn artikel ‘Freedom of Speech in Ancient Athens’⁸⁷⁾ op; trouwens, reeds Cobet had er in zijn nog steeds lezenswaardige dissertatie⁸⁸⁾ op gewezen. Ook de toon is dezelfde gebleven als in de goede dagen van vóór de Syracusaansche expeditie in de volgende verzen van Philippides, gericht tegen Stratocles, den oogendienaar van Demetrius Poliorcetes:

‘Hij, die het jaar tot één maand besnoeid heeft, die de acropolis als kroeg heeft ingericht en de hetaeren bij de maagd Athena heeft binnengeleid, door wiens goddeloos gedrag de rijp de wijnstokken deed verdorren en het heilige peplum in tweeën scheurde, terwijl hij de eerbewijzen der goden tot menschelijke maakte, dat doet den volksstaat te niet gaan, niet de comedie.’⁸⁹⁾

De Attische παρρησία (vrijheid van spreken) heeft zich dus ook in de latere comedie niet verloochend, en de geest van Cratinus is ook in het Athene van de IVe eeuw nooit geheel uit de comedie geweken.

86)

χρῶμαι γὰρ αὐτοῦ τοῦ στόματος τῷ στρογγύλῳ,
τοὺς νοῦς δ᾽ ἀγοραίους ἧττον ἢ ᾽ϰεῖνος ποιῶ, Scenas Katalambanousai IV M. = 471 K.

87) American Journal of Philology, XLVIII, 1927, blz. 219 vlgg.

88) Observationes Criticae in Platonis Comici Reliquias, blz. 122 vlgg.

89)

ὁ τὸν ἐνιαυτὸν συντεμὼν εἰς μῆν᾽ ενα,
ὁ τὴν ἀϰρόπολιν πανδοϰεῖον ὑπολαβών,
ϰαὶ τὰς ἑταίρας εἰσαγαγὼν τῇ Παρϑένῳ,
δι᾽ ὃν ἀπέϰαυσεν ἡ πάχνη τὰς ἀμπέλους,
δι᾽ ὃν ἀσεβοῦνϑ᾽ ὁ πέπλος διερράγη μέσος,
τὰς τῶν ϑεῶν τιμὰς ποιοῦντ᾽ ἀνϑρωπίνας,
ταῦτα ϰαταλύει δῆμον, οὐ ϰωμῳδία, fr. 25 K.

Vgl. ook Plutarchus' ‘Leven van Demetrius Poliorcetes’, waar het geheele verhaal met de geciteerde verzen te vinden is (c. XXVI en XII).
Demetrius, de schitterendste en avontuurlijkste der Diadochen, wenschte tijdens zijn verblijf te Athene in de laatste jaren der IVe eeuw v. C. ingewijd te worden in de Eleusinische Mysteriën; hierbij moest men eerst de kleine mysteriën gevierd hebben, vóórdat volledige inwijding kon volgen; de eerste vielen in de maand Anthesterion (Februari-Maart), de groote mysteriën in Boëdromion (September-October). Om het procédé te bespoedigen, stelde Stratocles voor, dat men de maand Munichion (April-Mei) Anthesterion zou noemen; hierop zou weer een Munichion van een nieuw jaar volgen, en dan Boëdromion. De maand Munichion kreeg ter eere van Demetrius den naam Demetrion. Demetrius huisde in het Parthenon en vierde hier grootsche orgieën, in gezelschap van zijn geliefde Lamia.