De Nieuwe Gids. Jaargang 49

[p. 389]

De ontwikkelingsgang der oude comedie door W.J.W. Koster.

Daar het niet mogelijk is, in een kort bestek een volledige ‘Historia critica comicorum Graecorum’ ten beste te geven, moet ik mij ertoe beperken, eenige algemeene gezichtspunten aan de ons ter beschikking staande gegevens te toetsen; hierbij wordt vooral aan het voorstadium der comedie aandacht geschonken, dat in de laatste jaren door het verschijnen van eenige belangrijke werken grondig behandeld is. Het zijn Dithyramb, Tragedy and Comedy van A.W. Pickard-Cambridge (Oxford, 1927) en Wilamowitz' Lysistrata (Berlijn, 1927) met haar magistrale inleiding; bovendien zijn van archaeologische zijde gewichtige resultaten gepubliceerd.

Bij de onderzoekingen naar den oorsprong der comedie is het belang van de gegevens, die de vazen ons bieden, reeds lang ingezien. Vooral trokken afbeeldingen van dansende mannen op Corinthische vazen de aandacht, die opvielen door steatopygie (abnormalen omvang der partes posteriores), dikken buik en phallus. Deze z.g. ‘Korinthische Dickbauchtänzer’ werden in verband gebracht met de voorstellingen van comische acteurs uit lateren tijd en van de Zuid-Italiaansche phlyaken (potsenmakers); ook de text van Aristophanes bood genoeg gegevens, om voor zijn comedie dergelijke acteurs te reconstrueeren. Vooral Körte's beschouwingen¹⁾ hebben een tijdlang den toon aangegeven. Uitgaand van een kort te voren door Dümmler gepubliceerde vaas²⁾ meende hij te kunnen aantoonen, dat de ‘Dickbauchtänzer’ Dionysische daemonen waren, die in de Peloponnesus de plaats

1) Zie Körte's artikel in de ‘Archaeologische Jahrbücher, VIII, 1893, pag. 90 vlg., getiteld ‘Archaeologische Studien zur alten Komödie’; voorts zijn ‘Die Griechische Komödie’, in de serie ‘Aus Natur und Geisteswelt’ als no. 400 in 1914 verschenen en in 1930 onveranderd herdrukt.

2) Een ϰρατήρ; zie ‘Annali’, LVII, 1885, pag. 127 vlgg., tav. D; hij bevindt zich te Parijs, Louvre E 632.

[p. 390]

innamen van de Attische satyrs; zooals deze de prototypen waren van de choreuten van het satyrdrama, zoo waren de eerste het ten opzichte van de tooneelspelers der comedie.

Nadat aanvankelijk slechts weinig critiek op deze theorie vernomen was, en nieuwe publicatie's haar schijnbaar bevestigd hadden, heeft in 1910 Schnabel in zijn ‘Kordax’³⁾ door hernieuwde bestudeering der vazen een afdoende weerlegging ervan gegeven, die evenwel, daar Schnabel's positieve resultaten niet aanvaard werden, weinig opgang maakte. Behalve de ‘Dümmlersche’ crater had ook een vaas te Athene⁴⁾, door Loeschcke behandeld, de aandacht getrokken; ook deze scheen te bewijzen, dat de Corinthische dansen de plaats innamen der gedeeltelijk als dier voorgestelde satyrs en silenen. Eerst in 1929 is de quaestie van archaeologische zijde grondig onderzocht; in de dissertatie van A. Greifenhagen⁵⁾ zijn alle bestaande vazen met voorstellingen van dergelijke dansers volgens chronologie, vorm en voorstelling geclassificeerd, zoodat thans wel het laatste woord in dezen schijnt gesproken te zijn. Voordat zijn resultaten vermeld worden, dient een korte beschrijving van beide genoemde vazen vooraf te gaan.

De ‘Dümmlersche’ vaas⁶⁾ vertoont aan één zijde vijf mannen, waarvan links twee een groep vormen: een fluitspeler en een danser; zij zijn niet phallisch, doch wel steatopygisch en met dikken buik. Rechts zijn drie mannen afgebeeld, die bovendien nog phallisch zijn; twee dragen een wijnvat, een derde staat met een roede in elke hand erbij; zij dragen namen, en wel (van links naar rechts) Eunous, Ophelandros en Omrikos. Op den Atheenschen amphoriscus staat de terugkeer van Hephaestus naar den Olympus afgebeeld⁷⁾; de god rijdt op den ezel, gevolgd door een man, een vrouw, en twee mannen, waarvan de eerste een oschophoros (drager van een wijnrank) is. Vóór Hephaestus, door een boompje gescheiden, staan twee phallische dikbuiken. Terwijl Körte en Loeschcke, zonder onderscheid te maken tusschen de verschillende groepeering der personage's, generaliseerend de stelling verkondigden, dat dus de drie reeds vaak genoemde kenmerken typisch waren voor daemonen uit het gevolg van Dionysus, wees Schnabel erop, dat de twee afzonderlijke mannen op de eerstgenoemde vaas niet gelijk te stellen waren met Eunous

3) Hierin wordt de zoo geheeten uitgelaten en wulpsche dans bestudeerd aan de hand van voorstellingen op vazen; zie blz. 33 vlgg. Schnabel wil de comedie in verband brengen met ritueele plechtigheden ter eere van Artemis.

4) Een Corinthische amphoriscus, Couve 628, uit het begin der VIe eeuw; zie ‘Athenische Mitteilungen’, 1894, blz. 510 vlgg.

5) Eine attische schwarzfigurige Vasengattung und die Darstellung des Komos im VI Jahrhundert’, Koningsbergen, 1929.

6) Ook afgebeeld bij Schnabel, blz. 35, en bij Körte, Arch. Stud., blz. 91.

7) Ook afgebeeld bij Schnabel, blz. 55, en bij Körte, Griech. Kom., Taf. I.

[p. 391]

c.s.; wat den amphoriscus betreft, hier zijn juist de volgelingen van Hephaestus, waarvan de oschophoros volgens Loeschcke Dionysus zelf is, geheel normaal van proportie; de twee phallische, door het boompje afgescheiden sujetten behooren niet bij den stoet. Greifenhagen heeft er nog eens op gewezen, dat in beide gevallen de ‘Dickbauchtänzer’ niet tot een mythische scène behooren. Volgens Schnabel zijn Omrikos en zijn gezellen menschelijke acteurs, die een mimetische voorstelling van een cultureele handeling van den Artemis-dienst geven⁸⁾; Greifenhagen meent, dat de bedoelde voorstelling het transport van een pas gebakken stuk vaatwerk onder toezicht van een oppasser te zien geeft; wij zouden dus een scène uit het reëele leven voor ons hebben. De phallus behoeft in het geheel niet daemonische eigenschappen aan te duiden, maar is slechts toe te schrijven aan ‘naiv empfundener archaischer Ausdrucksweise’; ook een mijnwerker op een Corinthische pinax⁹⁾ vertoont die bijzonderheid. Aristophanes laat den phallus aanwenden, ‘om de jongens aan het lachen te maken’, Wolken 539. Evenzoo komt steatopygie in de Corinthische kunst voor, waar zeker van daemonen geen sprake is¹⁰⁾. De beide afzonderlijke mannen tenslotte zijn slechts aanvullende groepen, ontleend aan het algemeen toegepaste Korinthische type van komos-vierders¹¹⁾.

Wat nu de classificatie van de vazen met dansers betreft, de door Greifenhagen behandelde serie blijkt door den vorm der schalen en de ornamentiek Attisch te zijn; hij onderscheidt vier groepen, die een periode van ± 20 jaar (± 570 - ± 550) beslaan. De eerste vertoont het Korinthische komasten-type, steatopygisch en progastrisch¹²⁾, doch niet phallisch; de tweede en de vierde het Attische, met normale proportie's, terwijl in het begin nog invloed van het steatopygische type valt waar te nemen; bij de derde groep worden beide typen op één voorstelling aangetroffen. Oudere voorstellingen echter vertoonen normaal gevormde komasten¹³⁾; wij moeten dus aannemen, dat plotseling Corinthische invloed, die zich in de eerste groep duidelijk kenbaar maakt, in de Attische ateliers is doorgedrongen, die echter spoedig weer geëlimineerd werd. Daarna, in den tijd van de vazenschilders Amasis en Exekias (± 550 - 540), komt, en wel in Attica voor het eerst, inplaats van den menschelijken komos de mythische:

8) Volgens Schnabel moet de man met de roede een regenbrengenden daemon voorstellen, die vruchtbaarheid verwekkende slagen uitdeelt (blz. 50).

9) Een pinax is een beschilderde plaat gebakken aarde; zie Alte Denkmäler I, Tf. 8, 7, met de afbeelding van een mijnwerker.

10) Greifenhagen noemt een voorstelling van ruiters, die hij stelt tegenover normaal gevormde ruiters op een Attische vaas; zie ‘Monumenti Antichi’ XVII, 1907, 636, fig. 450 en ‘Alte Denkmäler’ II, Tf. 23, 6a, b en 12b, naast ‘Archaeologischer Anzeiger’, XXXVIII/IX, 1923-24, 55 Abb. 5.

11) De komos is de troep uitgelaten feestvierders (komasten), die een drinkgelag houden of beëindigd hebben; in het artikel zelf kan men er meer over vinden.

12) = met dikken buik.

13) Zij behooren tot de z.g. ‘Vurva’-soort (uit het begin der VIe eeuw); zie pag. 41.

[p. 392]

Dionysus, omgeven door dansende Satyrs en Maenaden, en Hephaestus' terugkeer naar den Olympus zijn de meest gewone onderwerpen.

Het zou buiten het bestek van het artikel en de competentie van den schrijver vallen, de resultaten van Greifenhagen's onderzoek uitvoeriger te behandelen en te toetsen. Dit is echter duidelijk gebleken, dat het daemonische element op de vazen, die voor den komos in aanmerking komen, niet is aan te toonen; de dansers zijn reeds op de oudste Corinthische voorstellingen menschelijke komasten, en van een doorloopende ontwikkeling van Peloponnesische daemonen uit de omgeving van Dionysus tot tooneelspelers der Attische comedie kan geen sprake zijn. Mimetische voorstellingen zijn op de behandelde vazen niet aan te toonen, en voor het bestaan van een oude Corinthische volksklucht leveren zij geen bewijs.

Tenslotte trekt Greifenhagen de conclusie's van zijn resultaten voor het ontstaan van het drama. Na ± 550 gingen enkele van de komasten zich als uitvoerende kunstenaars van de anderen afzonderen, die toeschouwers bleven. Hieruit ontwikkelde zich een mimetisch spel, voorlooper van tragedie, satyrdrama en komedie. Zijn verdere beschouwingen op philologisch gebied zijn niet zeer belangrijk en niet steeds juist; hij wil (pag. 58) het steatopyge type reeds bij Archilochus aantoonen, naar aanleiding van diens vers ‘terwijl ge, o aap, dusdanig een stuit bezit’¹⁴⁾. Evenwel is de aap juist het tegendeel van steatopygisch, en Semonides teekent de vrouw, die geschapen is uit een aap, als ‘stuitloos, een en al been’¹⁵⁾. En wanneer hij den agoon het ‘Grundelement der Komödie’ noemt, schijnt hij niet te weten, dat de latere onderzoekingen dit standpunt niet aannemelijk maken¹⁶⁾.

Maar de archaeologische gegevens, zoo belangrijk en zoo talrijk, zijn door hem volledig uitgebuit; en de philologen kunnen thans bij hun eigen onderzoekingen er rekening mee houden, dat noch voor een rechtstreeksche voortzetting van een Dorische volksklucht, noch voor een afleiding uit daemonische wezens van den kring van Dionysus argumenten aan de vazen te ontleenen zijn.

De litteraire gegevens, die ons iets omtrent den oorsprong leeren, zijn reeds lang bekend en besproken; men kan dus slechts

14) τοιήνδε δ᾽, ὦ πίϑηϰε, τὴν πυγὴν ἔχων (bij Diehl, Anthologia Lyrica I, blz. 236, fr. 83).

15) ἄπυγος, αὐτόϰωλος (7, 63).

16) De agoon is een typisch onderdeel der oude komedie, waarin een debat over een principieele quaestie gehouden wordt. Körte zegt (Pauly-Wissowa XI, col. 1250): ‘Die Unvermeidlichkeit des Agons für die alte Komödie wird widerlegt durch die Tatsache, dasz unsere älteste und altertümlichste Komödie, die Acharner, ferner der Frieden und die Thesmophoriazusen keinen Agon enthalten. So bleibt der Agon ein sehr wichtiges, aber nicht das ausschlaggebende Element für den Bau der alten Attischen Komödie.’ Een ander vast bestanddeel der comedie is de parabasis, waarin het koor zich tot het publiek wendt en de dichter zijn hart lucht over zijn persoonlijke aangelegenheden; deze vertoont denzelfden schematischen opbouw als de agoon, doch in de parabasis is hij veel stenger volgehouden. Debatten vinden ook plaats in de tragedie, vooral bij Euripides; de eigenaardige vorm is dus voor de comedie speciaal kenmerkend. ‘Auch die Komödie muszte erst auf dem Grunde von Parabasis und Komos erbaut sein, damit ein Agon in ihr Platz fand’, aldus Wilamowitz, Lysistrata blz. 14. Pickard-Cambridge meent, dat, indien er ontleening heeft plaats gevonden, de agoon ten opzichte van de parabasis secundair is (blz. 243, noot 2).

[p. 393]

zijn subjectieve waardeering ervan stellen tegenover die van anderen.

De grondslag moet blijven de korte beschouwing van Aristoteles in zijn ‘Ars Poëtica’, c. III.

‘Hierom’ (nl. wegens de gemeenschappelijke benaming dramata, een oorspronkelijk Dorisch woord), ‘laten ook de Doriërs aanspraken gelden zoowel op de tragedie als op de comedie, en wel op de comedie de Megarensers, zoowel de hier wonenden, terwijl ze beweren, dat zij ten tijde van de bij hen bestaande democratie in zwang was, als die van Sicilië; immers daarvandaan was de dichter Epicharmus afkomstig, die veel eerder leefde dan Chionides en Magnes; en op de tragedie laten sommigen van de Peloponnesiërs aanspraken gelden, terwijl zij de namen als bewijs laten gelden. Want zij beweren, dat zij zelf de omliggende dorpen “komai” noemen, en de Atheners “demen”, alsof de comoedi niet genoemd zijn naar het “komazein”, maar naar het geminacht rondzwerven over de “komai” uit de stad; en dat zij zelf “verrichten” met den term “dran”, en de Atheners met den term “prattein” aanduidden.’¹⁷⁾

De Megarensische zegslieden (volgens Wilamowitz¹⁸⁾ komt Dieuchidas in aanmerking, maar dit is slechts een gissing) baseerden dus hun bewering op historische en linguistische gegevens; de democratie in het Grieksche Megara na de verdrijving van den tyran Theagenes (± 581 v. C.) gaat vooraf aan de eerste van staatswege geregelde opvoering in Athene in 486 v. C., en Epicharmus, die een tijdlang in het Siciliaansche Megara leefde, dichtte eerder¹⁹⁾ dan de oudste officieel erkende Attische comedie-dichters. Om het ‘post hoc’ in ‘propter hoc’ te kunnen wijzigen, kwamen zij met de linguistische argumenten aan, waarvan het laatste op zichzelf wel juist kan zijn, doch met de Attische comedie, die in den ouden tijd nooit ‘drama’ heet, niet te maken heeft; het tweede is niet te aanvaarden, daar de afleiding van ‘komos’ de juiste is. Bovendien wijst de vermelding der Megarensische democratie erop, dat de advocaat der Doriërs zich een politieke comedie als de Atheensche voorstelde, en bij het weinige, wat wij van de Megarensische comedie weten, staat dit wel vast, dat zij zeker niet van dit genre geweest is. Wij kunnen dus, evenals Aristoteles, de genoemde argumenten stilzwijgend voorbijgaan.

17) διὸ ϰαὶ ἀντιποιοῦνται τῆς τε τραγῳδίϰς ϰαὶ τῆς ϰωμῳδίας οἱ Δωριεῖς· τῆς μὲν ϰωμῳδίας οἳ Μεγαρεῖς, οἵ τε ἐνταῦϑα, ὡς ἐπὶ τῆς παρ᾽ αὐτοῖς δημοϰρατίας γενομένης, ϰαὶ οἱ ἐϰ Σιϰελίας, ἐϰεῖϑεν γὰρ ἦν Ἐπίχαρμος ὁ ποιητής, πολλῷ πρότερος ὢν Χιωνίδου ϰαὶ Μάγνητος, ϰαὶ τῆς τραγῳδίας ἔνιοι τῶν ἐν Πελοποννήσῳ, ποιούμενοι τὰ ὀνόματα σημεῖον. Αὐτοὶ μὲν γὰρ ‘ϰώμας’ τὰς περιοιϰίδας ϰαλεῖν Φασιν, Ἀϑηναῖοι δὲ ‘δήμους’, ὡς ϰωμῳδοὺς οὐϰ ἀπὸ τοῦ ϰωμάζειν λεχϑέντας, ἀλλὰ τῇ ϰατὰ ϰώμας πλάνῃ ἀτιμαζομένους ἐϰ τοῦ ἄστεως· ϰαὶ τὸ ποιεῖν αὐτοὶ μὲν ‘δρᾶν’, Ἀϑηναίους δὲ ‘πράττειν’ προσαγορεύειν.

18) Göttinger Gelehrte Anzeigen, 1906, blz. 619.

19) In Aristoteles' text is ‘veel’ (πολλῷ) overdreven, daar Epicharmus' activiteit in Syracuse valt onder de tyrannie van Gelo (485-478) en Hiero (478-467); in 483 werd het Siciliaansche Megara verwoest.

[p. 394]

Dat er in Megara een soort klucht bestaan heeft, staat vast. Reeds Ecphantides, één der oudste Attische comediedichters, verklaarde: ‘Ik schaam mij ervoor, om een Megarensisch drama te dichten.’²⁰⁾ Aristophanes wijst eveneens de Megarensische manier af:

‘Komaan’, verklaart een slaaf, ‘laat ik nu de intrige aan de toeschouwers vertellen, na hun eerst van deze enkele dingen op de hoogte gebracht te hebben, dat zij niets al te geweldigs van ons te verwachten hebben, en ook weer geen lachwekkendheden’ uit Megara gestolen. Bij ons toch is er geen stel slaven, dat noten uit een mand strooit onder de toeschouwers, noch een Heracles, wien zijn maal listig onthouden wordt, noch ook een Euripides, die alweer beschimpt wordt; en evenmin zullen wij, indien Cleon uitblonk, terwille van het buitenkansje wederom denzelfden man tot moes maken.’ (Wespen, 54-63.)²¹⁾

Deze beide plaatsen²²⁾ bewijzen ten eerste, dat de Attische comediedichters het Megarensische genre geringschatten en trachtten te vermijden, al bleek dit met het oog op het publiek niet steeds vol te houden²³⁾; ten tweede, dat mythen-parodie een geliefd onderwerp was in Megara; dat Heracles zich hiertoe het best leende, is bekend. Onze gegevens laten dus deze conclusie toe, dat de Megarensische klucht bestaan heeft en in Athene bekend was, doch dat beïnvloeding van de inheemsche comedie reeds in den oudsten tijd slechts tegen wil en dank plaats vond.

Moeielijker is het, na te gaan, in hoeverre Epicharmus' kunst doorgewerkt heeft. Dat zijn comedie's in Athene bekend waren, kan niet geloochend worden; het blijkt uit overeenstemmende plaatsen en technische bijzonderheden.²⁴⁾ Het is trouwens a priori te veronderstellen, dat het verblijf van Aeschylus aan het hof van Hiëro²⁵⁾ contact tusschen de Syracusaansche en de Atheensche literatuur tot stand gebracht heeft. Kan men dus veilig aannemen, dat de comedie van Epicharmus de Attische beïnvloed heeft, dan is daarmede nog niet gezegd, dat deze in haar oorsprong reeds geheel of gedeeltelijk op de Siciliaansche teruggaat. De omstandigheid, dat wij bij Epicharmus geen koor kunnen constateeren, is in dezen van het grootste gewicht.

Afgezien van de phlyaken-kluchten, die eerst in lateren tijd voor ons kenbaar zijn, hetzij van de vazen (IVe-IIIe eeuw),

20) αἰσχύνομαι τὸ δρᾶμα Μεγαριϰὸν ποεῖν (αἰσχύνομαί τε Kock), fr. Inc. 1 Meineke, 2 Kock.

21)

Φέρε νυν, ϰατείπω τοῖς ϑεαταῖς τὸν λόγον,
ὀλίγ᾽ ἄτϑ᾽ ὑπειπὼν πρῶτον αὐτοῖσιν ταδί,
μηδὲν παρ᾽ ἡμῶν προσδοϰᾶν λίαν μέγα,
μηδ᾽ αὖ γέλωτα Μεγαρόϑεν ϰεϰλαμμένον.
Ἡμῖν γὰρ οὐϰ ἔστ᾽ οὔτε ϰάρυ᾽ ἐϰ Φορμίδος
δούλω διαρριπτοῦντε τοῖς ϑεωμένοις,
οὔϑ᾽ Ἡραϰλῆς τὸ δεῖπνον ἐξαπατώμενος,
οὐδ᾽ αὖϑις ἐνασελγαινόμενος Εὐριπίδης.
οὐδ᾽ εἰ Κλέων γ᾽ ἔλαμψε, τῆς τύχης χάριν
αὖϑις τὸν αὐτὸν ἄνδρα μυττωτεύσομεν.

Vespae, 54-63.

De held Heracles werd wegens zijn vraatzucht in de comedie vaak ten tooneele gevoerd; de tragicus Euripides en de democratische politicus Cleon zijn de beide ‘bêtes noires’ van Aristophanes, en krijgen ook bij andere comediedichters er van langs.

22) Geciteerd bij den scholiast op Aristoteles, Ethica Nicomachea IV, 2, waarin als kenmerk van den βάναυσος (ploert) gezegd wordt, dat hij ‘bij minder gewichtige gelegenheden om geld uit te geven veel besteedt’, b.v. ‘als hij voor een opvoering te zorgen heeft, bij het optreden van het koor een purperen kleed ten tooneele brengt, zooals de Megarensers.’ (ἐν μὲν γὰρ τοῖς μιϰροῖς τῶν δαπανημάτων πολλὰ ἀναλίσϰει - χορηγῶν ἐν τῇ παρόδῳ πορΦύραν εἰσΦέρων, ὥσπερ οἱ Μεγαρεἱς). Een derde citaat is van den comediedichter Eupolis: ‘Hoor je dat? Bij Heracles, daar heb je nu een opgeschroefde, Megarensische en erg flauwe mop. De jongens lachen erom, zooals je ziet’, Prospaltioi, fr. 2 M. = 244 K. (τὸ δεῖν᾽ ἀϰούεις; Ἡράϰλεις, τοῦτ᾽ ἔστι σοι / τὸ σϰῶμμ᾽ ἀσελγὲς ϰαὶ Μεγαριϰὸν ϰαὶ σΦόδρα / ψυχρόν. γελῶσιν, ὡς ὁρᾷς, τὰ παιδία).

23) Aristophanes laat zelf Heracles als veelvraat optreden in de ‘Vogels’; en in zijn ‘Vrede’ worden gerstekorrels onder het publiek gestrooid (vs. 962 vlgg.). Maar theoretisch keurt hij beide trucs uitdrukkelijk af; zie ook ‘Vrede’ 741 vlgg. en ‘Plutus’ 796 vlgg.

24) Bij de verzen ‘Vrede’ 185 vlgg. teekent de scholiast aan, dat zij gevormd zijn naar het model van Epicharmus, fr. 125 Kaibel. De kever van de Aetna (Αἰτναῖος ϰάνϑαρος), waarop in hetzelfde stuk Trygaeus ten hemel stijgt (vs. 73), kwam ook bij Epicharmus voor, fr. 76 K. Een grap over den drievoetigen viervoeter (τράπεζα, eigenlijk viervoet, is het Grieksche woord voor tafel) in Aristophanes' fragment uit de ‘Telmesses’ (V M., 530 K.) kan gesuggereerd zijn door een gelijksoortige van Epicharmus, fr. 149 K. Er zijn gelijke en gelijksoortige titels van comedie's aan te wijzen, ofschoon aan dit argument niet te veel gewicht gehecht mag worden, zoolang wij den inhoud van de stukken niet kennen (een ‘Busiris’ bij Cratinus en bij Epicharmus). Dat de anapaestische tetrameter, in agoon en parabasis van de Attische comedie het gewone vers, ook door Epicharmus gebezigd werd, in twee comedie's zelfs doorloopend (Ἐπινίϰιος en Χορεύοντες, Hephaestio VIII, 25 Consbr.), geeft te denken.

25) Ter eere van de in 476 gestichte stad Aetne voerde hij in Syracuse de Αἰτναῖαι op; zijn tweede verblijf aldaar valt in 472 - 468; hij overleed in 456/5 op Sicilië.

[p. 395]

hetzij door de litteraire schepping van Rhinthon (± 300 v. C.), weten wij thans, dat ook in Sparta een mimetisch spel van komischen aard bestaan heeft; in 1906 zijn een aantal terracotta maskers in het heiligdom van Artemis Orthia gevonden, blijkbaar wijgeschenken van de acteurs; zij dateeren uit de eerste helft der VIe eeuw. Door deze vondst hebben de mededeeling van Sosibius bij Athenaeus²⁶⁾, dat in den ouden tijd bij de Lacedaemoniërs deikelisten geheeten acteurs eenvoudige voorstellingen gaven, o.a. van fruit stelende lieden en van een buitenlandschen dokter, een fraaie bevestiging gevonden. Ook andere gegevens van minder treffenden aard wijzen erop, dat de Dorische klucht in Sparta een goeden voedingsbodem gevonden heeft; wanneer wij echter gelijksoortige bijzonderheden in de Attische comedie constateeren, zooals Pickard-Cambridge²⁷⁾ uitvoerig aangetoond heeft, dan zal men hierbij wel niet licht aan rechtstreeksche inwerking denken, doch eerder aan elementen, die overal in de Dorische comedie te vinden zijn en over Megara ook naar Athene kwamen; voorts kunnen vele motieven en situatie's ook zonder ontleening vanzelf in verschillende gebieden zich ontwikkeld hebben.

Tenslotte wordt de oudste Attische comediedichter Susarion een Megarenser van afkomst genoemd in eenige trimeters, die van hem afkomstig zijn; onze voornaamste zegsman is Tzetzes, wat reeds voldoende zegt in verband met de authenticiteit. Zij luiden:

‘Luistert, mannen! Susarion zegt het volgende, de zoon van Philinus, een Tripodisciër uit Megara: de vrouwen zijn een kwaad, maar toch, gemeentenaren, zonder kwaad kan men geen huis bewonen; want zoowel de gehuwde als de ongehuwde staat is een kwaad.’²⁸⁾

Reeds het dialect toont aan, dat wij met geen Dorischen schrijver te maken hebben; het woord voor ‘gemeentenaren’ (δημόται) wijst op een Attischen spreker. Zonder twijfel is het fragment een vervalsching; ja, sommigen, o.a. Körte²⁹⁾, betwijfelen zelfs de realiteit van den geheelen Susarion. Wel wordt deze in de Parische Kroniek genoemd³⁰⁾ en zoodoende gedateerd tusschen 581 en 560 v. C., natuurlijk zonder eenige vermelding van een Megarensische afkomst; aan den anderen kant noemt Aristoteles, voor wien Chionides en Magnes de eerste Attische comediedichters zijn, hem niet, zoomin als Attisch comediedichter als in

26) Athenaeus XIV 621 DE; 622 AD; Sosibius leefde waarschijnlijk ± 300 v. C.

27) Dithyramb enz. blz. 253 vlgg.

28) Tzetzes is een Byzantijnsche veelschrijver, die met zijn kennis te koop loopt en meer vertelt, dan hij kan verantwoorden. De verzen staan bij Kaibel, blz. 27, 99-102 (Keil blz. 113): ἀϰούετε λεώι· Σουσαρίων λέγει τάδε, / υἱὸς Φιλίνου Μεγαρόϑεν Τριποδίσϰιος. / Καϰὸν γυναῖϰες, ἀλλ᾽ ὅμως, ὦ δημόται, / οὐϰ ἔστιν οἰϰεῖν (εὑρεῖν Kaib.) οἰϰίαν ἄνευ ϰαϰοῦ· / ϰαὶ γὰρ τὸ γῆμαι ϰαὶ τὸ μὴ γῆμαι ϰαϰόν.

29) Pauly-Wissowa, XI, col. 1222.

30) Ed. Jacoby p. 13; het juiste jaar is in deze kroniek, die op marmer gegrift is, uitgevallen tusschen de jaren 582/81 en 561/60.

[p. 396]

zijn hoedanigheid van ‘missing link’ tusschen de Megarensische en de Attische comedie. Indien hij dus al bestaan heeft, dan is zijn optreden in dit verband van geen belang geweest.

De slotsom is dus deze: invloed van het Megarensische spel, vooral te zoeken in het aanwenden van mythen-parodie en kluchtige scène's uit het dagelijksch leven, heeft zonder twijfel bestaan, maar ter verklaring van den oorsprong van het Attische comediespel in zijn eigenaardige gedaante hebben wij er weinig of niets aan. Terecht noemt Wilamowitz³¹⁾ het een ‘schwerlich begründete Tradition’, de oudste Attische comedie uit Megara af te leiden. Ook Pickard-Cambridge zoekt, hoewel hij aan den Dorischen invloed een ruime plaats toekent, tenslotte den oorsprong elders.³²⁾

Reeds de naam ϰωμῳδία doet het verband met ϰῶμος aan de hand; wij zagen ook, welk een belangrijke plaats de komoi in het Atheensche leven innamen, en hoe de VIe-eeuwsche vazen er rijkelijk getuigenis van aflegden. De voorstelling is eerst die van dansende mannen; bij de vazen met zwarte figuren is dit het bijna zonder uitzondering toegepaste type. In de schilderkunst met roode figuren treden evenwel de komos-vierders op volgens de uit de literatuur bekende wijze³³⁾: een troep uitgelaten feestvierders trekt door de straten, voorafgegaan door een lier- of een fluitspeler. Maskerade kwam hierbij eveneens voor; Greifenhagen noemt een schaal uit het museum Scheurleer³⁴⁾ kort na het midden der VIe eeuw te dateeren, waarop als vrouwen verkleede mannen zich als komasten bewegen.

Op de Scirophoria, een Attisch feest, in Juli gevierd, werden, naar het schijnt, door de vrouwen komoi gehouden, waarbij zij zich als mannen maskerden; op een reeks van vazen, door Buschor³⁵⁾ besproken, ziet men haar met een grooten baard vermomd dansen en musiceeren, terwijl de toevoeging van parasols het feest aanduidt.³⁶⁾ Treffend is de vergelijking met Aristophanes' ‘Vergaderende Vrouwen’, waarin de vrouwen zich ook zoo maskeren, terwijl de leidster Praxagora tweemaal verklaart, dat op de Scirophoria het plan is opgevat.³⁷⁾ Deze vazen dateeren uit den tijd van het eind der VIe tot het midden der Ve eeuw.

31) Lysistrata, blz. 13.

32) Dithyramb enz., blz. 244 vlgg.; volgens hem is de oorsprong te zoeken in het optreden van komasten, die als dieren gemaskerd waren.

33) Alcaeus fr. 65, Diehl I 416; Anacreon fr. 69, Diehl I 465.

34) Greifenhagen, blz. 45; de schaal is genummerd Inv. 3456; in het Corpus Vasorum Antiquorum: Mus. Scheurleer III He, pl. 2, 4-5 (Pays-Bas 26). Uit de beschrijving: ‘Tous les danseurs portent une tunique longue, celle du flûtistes est plus courte.’ ‘Les figures à gauche portent un bonnet pointu couvrant la nuque et le bas du visage, et deux plumes (?) au sommet.’ ‘Les bonnets pointus et les tuniques collantes rappellent les vêtements de femme.’

35) Jahrbücher des Athenischen Instituts, XXXVIII-IX, 1923-24, blz. 128 vlgg.

36) Σϰιροφόρια beteekent: het feest van het dragen van σϰίρα, parasols.

37) Ecclesiazusae, vs. 18 en 59.

[p. 399]

(Wordt vervolgd.)