De Nieuwe Gids. Jaargang 49

[p. 112]

Bibliographie.

Henriette Roland Holst van der Schalk ‘Heldensage’ Een Gedicht. 1928 Em. Querido's Uitg.-Maatschappij A'dam.

De stem van Henriette Roland Holst is een profetische, daarom is zij groot. Een toon van weidsche gedragenheid heft dit werk bijna altijd ver uit boven het middelmatige dat ons dagelijks wordt voorgezet. Haar woord ontspringt direct een nimmer goedkoopen hartstocht. Haar groot temperament keurt fel en absoluut. Haar kennis en inzicht hebben het blindelings overgegevene van een geloovige. Haar groot mede-lijdend gemoed is een altijd waaiende vlam, die omhoog schiet bij elke bestaande of vermeende onrechtvaardigheid. Zij troont hoog op haar rechterstoel. Haar dwalingen zijn grandioos. Haar zelfkennis is onbeperkt en daarom zijn de verzen in haar oeuvre, (ook en juist in bundels die nà ‘Heldensage’ verschenen) die deze dwalingen der ziel oproepen, haar diepgaandste en ook poëtisch dikwijls haar schoonste. ‘Heldensage’ is een episch gedicht dat het Russisch communisme beschrijft, en verheerlijkt hiermede mannen als Lenin en Trotzky.

Gelijk Hadewych, gelijk Anna Bijns is Henriette Roland Holst een strijdster, en wel een op leven en dood, met wat voor haar de opperste rechtvaardigheid beteekent. Wanneer men deze psychische structuur ruim genoeg wil bekijken, dan zijn de vrouwen strijdsters voor de Liefde, dat ragfijne en onnoembare dat ons allen toch onzichtbaar verbindt. Van dit onzegbare heeft Henriette Roland Holst een grooter deel ontvangen dan de gemiddelde mensch. De ware strijders strijden eigenlijk altijd voor hetzelfde, onder welke verheven namen het zich ook vermomt. Het is hun eigen surplus aan Liefde waarvan zij zich ontladen moèten, waarvoor zij een uitweg zoeken, waar en op welke wijze dan ook. De

[p. 113]

een noemt het God, de ander Christendom, een derde kunst, een vierde communisme.... Maar ach, Henriette Roland Holst weet dit alles maar al te goed, in zoo menig gedicht heeft zij ons dit voelbaar gemaakt: wat buiten ons ligt is schijn.

Deze dichteres bereikt de laatste jaren in poëtisch opzicht niet meer wat zij bijv. met haar eersten bundel ‘Sonnetten en Verzen in Terzinen geschreven’ (1895) en met boeken als ‘De Nieuwe Geboort’, (1902) ‘De Vrouw in het Woud’ (1914) en ‘Het Feest der Gedachtenis’ (1916) heeft gepresteerd. Vooral in werken zooals deze ‘Heldensage’ maakt zij zich het te gemakkelijk. De grootsche adem imponeert, doch is nimmer in staat van niet altijd even smaakvol proza fonkelende poëzie te maken. Haar eenzijdig maatschappelijk inzicht botst geenszins met het nogal starre geloovige, dat vooral ook alweer de laatste jaren als een schaduw over haar sonnetvormige gedichten gaat. Het tempert haar opstanding. Haar wereldbeschouwing mist er evenwel den glans door van een souplesse; haar inhoud is éénkantig, haar zuivere symboliseering daardoor te éénvormig. Haar gedichten die hiervan spreken, mede die welke veel vroeger reeds den dood zingend te voorschijn roepen, zijn mij echter heel wat liever dan deze veel te uitgebreide, zich herhalende ‘Heldensage’.

Dezelfde ‘Verworvenheden’. W.L. & J. Brusse's Uitgevers Maatschappij Rotterdam 1928.

Wanneer ik als kunstwerk ‘Verworvenheden’ ver boven ‘Heldensage’ stel, dan moet ge volstrekt niet denken dat ik bijv. een lyrische ontboezeming mooier zou vinden dan een epos, waarvan een maatschappelijk gebeuren de aanleiding is. Geenszins. Dit zou een bekrompen standpunt zijn, zoowel in ethisch als in aesthetisch opzicht. Een gedicht is een resultaat. Een gedicht behoort de overwinning van den kunstenaar op zichzelf te zijn. Beeld en beeldteeken (de taal, het woord) moeten zich in volkomen harmonie met elkaar aan ons voordoen. Wat de dichter ziet, hoort, voelt, moet door zijn spontaan ontstane verwoording volkomen worden gesuggereerd. De adem die de schijnbare afzonderlijkheden tot een geheel verbindt, is de spraak, de muziek, de toon,

[p. 114]

de stem van den bewogen mensch, precies: het verraad eigenlijk van des kunstenaars psychische gesteldheid. Specimens voor deze volmaaktheid vinden wij steeds opnieuw - ontegenzegglijk voor alle tijden - in de verzen van Kloos, Gorter en A. Roland Holst.

Over vele verzen van ‘Verworvenheden’ glanzen de wisselende gloeden van een hunkering - wellicht de meest wezenlijke toestand van een waarachtig kunstenaar. Ook deze bundel is lang niet vlekkeloos. Meermalen ontsiert een goedkoop beeld en een verwrongen rijm. Maar het is alweer de warme toon van het geheel die verzoent.

Dezelfde ‘Vernieuwingen’. W.L. & J. Brusse's Uitgeversmaatschappij N.V. Rotterdam 1929.

Steeds meer kan men bij het rijke oeuvre van deze dichteres constateeren: een machtig mensch is hier aan het woord. Dit is geen klein vertroetelend Ik-gezang, doch een saamhoorend geheel, een wezenlijke compositie, die slechts het gevolg kan zijn van een groot poëtisch vermogen en een door denkkracht geschraagde maatschappij- en wereldbeschouwing. Ge voelt aan alles dat de planmatigheid voor elk nieuw werk eerst volledig in deze kunstenares rijpt. Steeds vernieuwt zich de mensch, ook die met het communistisch ideaal. Ontgoocheling en teleurstelling moet de nieuwe mensch uit eigen kracht te boven komen. Tot nog toe was hij te veel voor eigen baat uit, ook in den hervormer welde de liefde nog niet hoog genoeg op. Arbeiden met en uitsluitend voor elkander bleek voorloopig een utopie. Een schrede terug ging reeds het Russisch communisme. Weer kwam de handel met zijn eigenbelang en zijn noodzakelijke, mensch onteerende consequenties. Geen nood voor de begenadigde vrouw die Henriette Roland Holst is. Wie zoo vertrouwt op de uiteindelijke goddelijke rechtvaardigheid, die eens over den mensch zal heerschen en het menschdom gelukkig zal maken, daar het voortaan door het lot gelijkelijk zal worden behandeld, is gezegend met een naïveteit van grootsche allure, die slechts de schoone bloesem kan zijn van een diep en edel gevoel. Het communisme moet volgens Henriette Roland Holst het hart worden van het kille, leege wereldbestel.

[p. 115]

In sonnetvormige verzen vindt zij zelden verrassende, zelfs niet altijd zuivere beelden om dit groot-menschelijk verlangen bestendig vorm te geven. Maar de gedragen diep-donkere toon, een wonder op zichzelf, is er wederom bijna voortdurend. Ook in den bundel ‘Vernieuwingen’ echter overtreft de hartstochtelijke profetische mensch de dichteres-pur-sang.

Dezelfde ‘De Roep der Stad’. Een Leekenspel. Rotterdam 1933. W.L. & J. Brusse's Uitgeversmaatschappij N.V.

In dit jeugdige, bijna in fleurige taal geschreven leekenspel met zijn diepen en ernstigen ondergrond, komt het geloovige vertrouwen van deze dichteres duidelijk uit. Het is een waarschuwing voor de gevaren van de stad, waartegen vooral de jonge arbeidsters en arbeiders dienen te vechten. Geen gevaar ontloopen, moedig onderduiken in het lokkende en tegelijkertijd dreigende leven en je staande houden door middel van eigen kracht, steunend op je liefde, op het gevoel voor je medemensch. Een van de vertolkers van de vrome aandoeningen der dichteres, Evert, vervangt in een van zijn extatische momenten inderdaad het nieuwe leven, het communisme, door een ander even liefderijk dogma:

‘O, ik heb de pijn gekend toen God in mij verdorde, nu ken ik het geluk, dat hij in mij opstaat’. (Blz. 49).

Het is billijk dit pittige spel als een geheel te beschouwen. Wie bijv. toevallig leest wat Betty zegt en het hierbij laat, zou een zeer eenzijdigen en onvolledigen, dus foutieven indruk krijgen, want deze verzen zijn op zichzelf niet veel meer dan oudbakken pathetiek. In het verband des geheels, laat ons zeggen, kon deze korte monoloog moeilijk gemist worden; het had echter minder jammerend gekund. Een stad zonder gevallen meissies is nu eenmaal ondenkbaar.

Henriette Roland Holst wilde met het leekenspel ‘De Roep der Stad’ een raak tijdsbeeld geven. In zijn soms hymnische, soms fel realistische uitbeelding, voldoet het hieraan volkomen.

Max Kijzer.