De Nieuwe Gids. Jaargang 48

[p. 604]

Invallen door Frans Erens.

Bij het schrijven van een verhaal of het maken van een schets kan op verschillende manieren worden te werk gegaan. De auteur kan vertellen als een kroniekschrijver wat er is gebeurd en hoe zijn personen waren, hoe hun omgeving er uit zag. Bij de goede vertelling is dan een atmosfeer ontstaan, de menschen en de gebeurtenissen drijven in een sentiment. Dit kan heel goed werk zijn, soms zelf superieur, zooals Cervantes heeft gemaakt in zijn Novelas.

Er is een andere manier van te werk gaan. De auteur schept eerst een atmosfeer, waarin hij van den aanvang af de embryonen heeft neergelegd. Zijn werken is nu het leiden, het bewaken van de ontwikkeling en den groei van die embryonen. De figuren staan eindelijk volwassen in deze atmosfeer; allen worden zij gedragen door het sentiment van den schrijver; zij zijn uit zijn ziel opgekomen en hier kan in waren zin worden gesproken van creatie. Hier heeft een schepper gewerkt. Hier heeft het mystieke verband van mensch en God een daad gewrocht. De macht, die de schepper heeft meegedeeld aan het schepsel, dat hij maakte naar zijn beeld en gelijkenis, dat dus een afschijn meekreeg van zijn scheppingsvermogen, is hier in werking getreden en het schepsel werd op zijn beurt schepper van een wereld van gestalten.

* _* *

De roman was oorspronkelijk bedoeld om de menschen te onderhouden. Zij lazen hem om het verhaal, om een tijdlang in een

[p. 605]

andere wereld te kunnen leven. De oude romans voldoen aan die behoefte en zij, die in dien tijd van den roman een kunstwerk hebben gemaakt, zijn uitzonderingen geweest, zooals Lesage met zijn Gil Blas, zooals Rousseau met zijn Julie heeft gedaan. Ook Manon Lescaut en La Princesse de Clèves zijn zulke uitzonderingen.

In de eerste helft der 19de eeuw daagden er ontelbare romanschrijvers op, die schreven om de menschen prettig bezig te houden; zij deden het werk van den bioscoop van den huidigen dag. Daarna is Flaubert gekomen en heeft a priori kunstwerken van zijn boeken willen maken.

In het hoogste stadium van productie valt kunstwerk met vertelling samen. Eigenlijk moet de opzet van een roman zijn de vertelling te geven, zooals een oude man iets, wat vroeger is gebeurd gaat vertellen aan zijn kinderen of kleinkinderen. Bij den grooten artiest wordt dat product dan een kunstwerk. Onuitstaanbare romans zijn, die zijn opgezet met het idee om een kunstwerk te maken.

* _* *

Van al Goethe's werken heeft Werther den grootsten invloed op de Nederlandsche litteratuur gehad. De Julia van Feith is een gevolg van zijn gevoelsleven geweest. Het kleine boekje, dat de Werther is, heeft meer invloed op de buitenlandsche litteraturen gehad dan alle andere producten van Goethe te zamen: Het is hier niet de wereldbeschouwing, maar het vernieuwde gevoelsleven, dat zijn werk heeft gedaan.

Wilhelm Meister's Lehrjahre en Wanderjahre hebben ons Goethe's wereldbeschouwing nader gebracht, maar een direct waarneembare invloed op onze litteratuur is daarvan niet gekomen. Zoo ook is er voor ons weinig invloed uitgegaan van zijn Wahlverwandschaften.

Goethe's belangrijkheid wortelt in de macht van zijn persoonlijkheid en niet in het vinden van nieuwe wegen. Zijn arbeid is daarvan een zuivere reflex, waarbij het levensrythme tot een innerlijke muziek is geworden; dit vooral in zijn Faust. Zijn Götz is een geniale navolging van Shakespeare, maar zijn Tasso is de meest subtiele dramatiek, die ergens is te vinden. De fijne

[p. 606]

gedachte- en gevoelsdraden, die door dit tooneelspel heenloopen, zijn tot een prachtig geheel verweven, dat slechts met inspanning is na te gaan. Zij zijn omgeven door een muzikaliteit.

* _* *

De corypheeën der wereldliteratuur, wier naam nu eenmaal in de eerste rang is opgeteekend, zijn niet altijd degenen, die het meest aan de menschelijke behoeften voldoen. Ik moet niet tegen geestes-uitingen opzien, maar ik moet mij er ook kunnen indenken en invoelen door een innerlijke activiteit. De corypheën slaan mij lam; zij zijn ongenaakbaar in hun afgeslotenheid. Zij zijn te veel arrivé.

Het komt voor mij alleen aan op het indringen van de schoonheid in mijn ziel. Ik moet mij kunnen laten gaan op de ebbe en vloed der sensaties. Zoo heb ik dikwijls meer genot bij het lezen van een gedicht van Bürger of Brentano dan van Goethe.

Het is hier de conventioneele opinie, die een prikkeldraad om die figuren heeft geslagen. Sommige menschen kunnen daar niet buiten. De opinie van de opeenvolgende geslachten, die elkaar hebben nagepraat, is dan geworden tot een gebouw van kalk en steen en het is moeilijk daar door heen te dringen om de gewoontebegrippen omver te loopen en tot het levende hart van den opgeslotene door te dringen.

* _* *

De tegenwoordige mensch leeft vlug en heeft te weinig tijd om zich aan eene tot in kleine details gaande beschrijving op te houden. De naturalistische beschrijving op haar hoogtepunt gedreven, zooals van Deyssel dat heeft gedaan, zou, eerder dan voor den modernen lezer, kunnen dienen voor de Vaders der woestijn, die niet van hun plaats kwamen en al hun tijd konden geven om iedere bizonderheid der uiterlijkheid in zich op te nemen. Doch ook deze zouden er zich niet in vermeien en hun geest niet kunnen vastzetten op zooveel uiterlijkheid.

* _* *

[p. 607]

Als men jong is, dan streeft men een absolute, van de natuur onafhankelijke kunst na, doch gewoonlijk brengt de rijpere leeftijd een ander inzicht. Is dat zwakte of sterkte? Is dat waarheid of dwaling? Na het prediken van de zuivere onafhankelijke kunst komt de natuur en verlangt hare rechten. Zij geeft ten slotte grootere bevrediging dan het vooropgezette kunstmatige, aan-den-wil-onderworpene.

Het schijnt, dat het persoonlijke in den stijl aan het verminderen is. Als ik denk aan den stijl van Heine, dan wordt daardoor het meer uniforme van den tegenwoordigen stijl scherp belicht. Over de zinnen van het hedendaagsche proza ligt iets van dezelfde orde als over de hedendaagsche blokken van woningen in de nieuw gebouwde straten van sommige steden.

* _* *

In een oude Fransche geschiedenis der wereldlitteratuur las ik, dat de Nederlandsche geschiedschrijver Wagenaar in zijn tijd ‘de Groote’ werd bijgenaamd. Wij hebben dus één man, die de Groote is genoemd. Ik denk, dat er weinig menschen zijn, die weten, dat de schrijver van de ‘Vaderlandsche Historie’ zóó hoog in aanzien was gestegen.