De Nieuwe Gids. Jaargang 48

[p. 519]

Invallen door Frans Erens.

In het werk van Ary Prins vind ik een grondfout. In plaats van het gedwongen-zijn der uiting is daar elke uiting, vóór dat zij vorm krijgt, overwogen. Slechts na goedkeuring van de zich opdringende voorstelling teekent hij op. Hij weet dan nauwkeurig, dat hij dat heeft gedaan; hij kent de grenzen van zijn voorstelling. Ik voor mij werd liever gewaar een zekere onbewustheid bij de opteekening, een gedrongen-zijn om neer te schrijven, wat de geest heeft waargenomen. Ik mis die onbewustheid in Prins' later werk; maar dit, naar mijn meening, grondfoutelijk beginsel heb ik niet aangetroffen in zijn eerste werk: Uit het leven. Daarin wordt niet gevonden die angstvalligheid in het zeggen van de derde periode. De tweede periode van Ary Prins, de Poe-iaansche, leed volgens mij aan inspiratie uit vreemde bron.

In zijn laatste periode was hij geen volgeling, maar een oorspronkelijk schrijver, (een hoog te waardeeren eigenschap) maar mij dunkt zijn eerste manier, neergelegd in zijn boekje Uit het leven, de beste. In deze eerste manier was hij niet sterk, zij was niet geserreerd, maar zij gaf de personen, die zij beschreef met genoegzamen nadruk, harmonisch zonder te vervallen in banaliteiten.

De werkelijke overgave, de gloed heeft aan Prins ontbroken. ‘De god in zijn ziel’ was niet in zijn werk te vinden, zoodat hij niet met recht kon zeggen: ‘Est deus in nobis, agitante calescimus illo.’ Vandaar iets kouds in zijn werk, de kilte der reflexie. De ‘spiritus principalis’ ontbreekt hem, de lezer moet een concessie doen, voordat hij tot bewondering kan overgaan.

* _* *

[p. 520]

Mallarmé was een eenzame. Hij kon geen contact krijgen met menschen op wie zijn gevoelens konden overgaan. Hij wilde ronddraaien in zijn eigen sensatie en, helaas, zijn wensch werd bevredigd. Hij bleef voor zich. In den draaimolen van zijn gedachten, van zijn wirwarrende beelden, was voor een ander geen mogelijkheid in te springen. Hij weerde hem af, die met hem mee wilde draaien en toch wekte hij door dat afstooten het verlangen zich met zijn beelden en gedachten te vereenigen. Hij wilde aantrekken door af te weren, zooals sommige vrouwen hunne bekoorlijkheden zoeken te verhoogen door hen weg te stooten, die er zich door aangetrokken gevoelen.

Mallarmé laat zijn gedachten bliksemen en nu en dan laat hij ze fosforesceeren door een geheimzinnig licht, hij laat glimmende vonken zien in de duisternis; en zooals in de duisternis de glimmende vonken worden gezien, zonder dat hun oorsprong en hun plaats duidelijk worden, zoo ook in zijn poëzie.

Ik heb voor Mallarmé en zijn werk den grootsten eerbied. Ook breng ik hem mijn volle sympathie, want zijn persoonlijkheid bewoog zich in de meest smettelooze hoogte. Daaruit keek hij niet met minachting neer naar hen, die naar hem opzagen, het vuurwerk wilden volgen in die donkere luchten daar boven. Bij zijn gedichten en zijn proza zie ik sterren vallen en schieten, kleurrijk in den zwarten hemel en somtijds meen ik melodiëen van wegstervende wereldbollen te vernemen. Doch ik staar mij blind naar de hoogte, naar de lichten wemelend en geheimzinnig, waar mijn verstand geen deel aan kan krijgen, die ik slechts kan zien. Sommige zullen zeggen, dat dat ook niet noodig is, dat ik niet behoef te begrijpen. Doch ik beweer, dat dat wel noodig is. En zoo ik al niet het geheel van de woorden-combinaties kan omvatten tot in den grond, moet ik ten minste de oppervlakte geheel kunnen omringen met mijn geest.

Mallarmé heeft veel laten denken achter zijn woorden; doch dat denken heeft hij overgelaten aan den lezer en dat bijna geheel. Als maker van droomen had hij moeten construeeren paleizen van gedachten, van gedachten, die de zijne waren en niet alléén zich houden en dan had hij moeten toonen de buitenlaag der dingen. Bij het lezen van zijn verzen en zijn proza moet ik ontzaglijke moeite doen en de krachtsinspanning, die van mij wordt geëischt,

[p. 521]

maakt mij onmachtig tot genot. De dichter Mallarmé verlangt te veel! Zoo gaarne had ik naar zijn wensch gedacht en gevoeld, want zijn droomen drongen zich nooit op en hij werd nooit dwingerig. Maar, jammer, ik kon niet.

* _* *

Een ieder kent Goethe's gedicht: ‘Kennst du das Land, wo die Citronen blühen, - im dunklen Laub die Goldorangen glühen....’

Ieder kent ook de opera Mignon van Ambroise Thomas. Eenige seconde vóór dat dit lied door de zangeres wordt gezongen valt een stilte van afwachting in de zaal. Ik vraag mij af of Goethe's gedicht en het lied van Thomas nog ooit zouden kunnen ontstaan in onzen tijd van tunnels en vliegkunst. De Verte is uit de litteratuur verdwenen en toch, de Verte, dat was de schoot, waaruit zoo menige schoonheid werd geboren.

* _* *

Er is geen stad ter wereld, die zooveel schoone kerken heeft als Keulen aan den Rijn: De Dom met zijn prachtige vensters, Sanct Andreas, Sanct Gereon, Sanct Maria im Kapitol, de Apostelnkirche, Sanct Martin, om niet te spreken van de kleine basilica kort bij den Georgplatz. En dan nog zooveel andere mooie kerken: Sanct Cunibert, de Minoritenkirche, Sanct Ursula. Zoek een andere stad, die zulk een indrukwekkende rij kan toonen van architecturale meesterwerken. Ik heb nog niet genoemd de groote oude zaal, ‘de Gürzenich’, met gesneden houtwerk versierd.

Vóór veertig, misschien vijftig jaar geleden heb ik eens des avonds de Ursula-processie zien uit trekken. Daarin ging een rij van oude handwerkslui flambouwen dragende in de eene hand en in de andere den schedel van een der vermoorde maagden. Zij trokken door nauwe straten dicht bij den Rijn. Hoeveel honderden van jaren zijn Keulens burgers zoo getrokken?

Toen de processie voorbij was, kwam ik door een zijstraatje, waar ik een schoenmaker zag met een grooten bril op, die zat te werken. Zijn lampje stond vóór hem op zijn werkbank en daar

[p. 522]

achter een glazen bol met water, die het licht moest versterken. Zoo zat hij te hameren en te kloppen aandachtig op zijn werk en zag mij niet, die buiten op straat naar hem stond te kijken, in de duisternis. Dicht bij de oorspronkelijke dingen zijn de menschen dáár gebleven, onbewust voelend de noodzaak daarvan. Ons volk is er een, dat dit niet voelt.

* _* *

Si parva licet componere magnis, dan kan ook ik wel zeggen: Dilexi justitiam, odi iniquitatem, propteria morior in exilio.

Ik teeken dit op voor mijzelf, niet voor hem die dit leest.