De Nieuwe Gids. Jaargang 48

[p. 404]

Invallen door Frans Erens.

In mijn beschouwingen over Verlaine en Rimbaud, verschenen in de Augustus-aflevering, heb ik Rimbaud vooral slechts oppervlakkig geteekend. Hetgeen ik over hem schreef, is waar, maar bij de vluchtige schets van deze zoo uiterst gecompliceerde persoonlijkheid moet ik nog eenige kanten en vlakken aangeven, waardoor het wezen van dezen man meer naar werkelijkheid wordt getoond. Ook Verlaine had ik zwarter moeten maken om aan de waarheid trouw te blijven.

Als ik van Rimbaud zeg, dat hij als mensch een monster was, dan overdrijf ik niet. Hij was niet alleen homosexueel, maar hij was ook een dief en een kerel zoo akelig, dat iedereen wijs deed hem uit den weg te gaan. Dat neemt niet weg, dat zijn avonturen zoo vreemdsoortig en talrijk zijn als van weinig andere litteratoren en in het algemeen zal bij menschen van allerlei slag niet licht een dergelijke levensgeschiedenis worden gevonden. Verlaine was ten minste een zoeker naar wellust, maar Rimbaud was de boosaardigheid in persoon. Hij had plezier in de luizen, waarmee hij op zekere momenten volzat; hij kon er dan anderen mee plagen. Bij Charles Cros, die hem op verzoek van Verlaine had geherbergd, gebruikte hij een waardevol kunsttijdschrift voor een zeker hygiënisch doel. Bij hem waren ondeugd, dieverijen en de grootste onhebbelijkheden systeem.

* _* *

Voor zoover ik kan gissen is de Fransche vrouw de voortreffelijkste. Zij is ‘simple et sérieuse’. Ik spreek hier natuurlijk in het algemeen; er zijn variaties en uitzonderingen in overvloed.

[p. 405]

Ieder man moest de vrouw of de vrouwen zegenend herdenken, die hem zonder bijoogmerk in zijn leven liefde hebben gegeven.

De memoires van Madame de Rémusat behooren tot de beste historische boeken, die werden geschreven, zoo al niet in hun geheel dan toch voor twee derden, en dat is al veel. Zonder deze herinneringen zouden de figuren van Bonaparte en van Keizerin Joséphine niet zoo duidelijk aan de nakomelingschap voor oogen staan. De schrijfster heeft die figuren gegeven door aan elkaar te rijgen hun optreden in de samenleving der menschen, hun daden en hun woorden. Zij voegt er haar eigen indrukken bij, de opmerkingen van haar man, de ernstige en scherpzinnige magistraat. Uit al die dingen samen is een legkaart ontstaan, die een zuiver en logisch geheel is gaan vormen, dat ons een beeld van de personen en de gebeurtenissen voorstelt.

Wij komen na de lezing van deze bladzijden tot de ontdekking, dat wij vroeger noch Napoleon noch Joséphine kenden. Hij is hier niet meer de boven alles verheven keizer, maar Bonaparte, de mensch van vleesch en been. Die memoires hebben hem ons nader gebracht, ja vlak vóór ons neergezet. Vroeger deden wij niet anders dan den man van den 18den Brumaire bewonderen; wij zagen in den held van Marengo en Austerlitz een bovenmenschelijk individu. Nu hebben wij den mensch, den mensch met zijn zwakheden en reusachtige kwaliteiten; hij is meer onder ons bereik gekomen, al blijft een eeuwig mysterie hangen om iedere menschelijke persoonlijkheid.

Madame de Rémusat nadert in deze memoires de beste historie-schrijvers; zij spant de attentie van den lezer zelfs beter dan Thiers. Uit wat zij aanbrengt blijkt, dat Bonaparte geen groote menschelijke ziel was, maar hij was een intellect van de meest abstracte en gecompliceerde constructie. Hij geloofde niet aan vriendschap, trouw, onbaatzuchtigheid, edelmoedigheid. De moord op den hertog van Enghien verschijnt op zijn ziel als een zwarte onuitwischbare vlek, al heeft hij ook nu en dan misschien geweifeld in de uitvoering. Het verschrikkelijke van dezen koelbloedigen moord wordt ons duidelijk door den indruk, dien hij maakte op de omgeving van Bonaparte zelf. Als de beslissing nog niet is gevallen en de premier consul aan het schaakspel zit met Madame de Rémusat, sidderen wij mede met haar angst en afschuw van

[p. 406]

de misdaad, die gaat gebeuren. De fijngevoelige schrijfster leed niet alleen om het vreeselijke van dezen koelen moord, maar ook om het verwoesten in haarzelf van den aureool om den meester, dien zij diende.

Bonaparte geloofde in het kwaad, in de slechte kwaliteiten van den mensch en heeft bij degenen die van hem afhingen deze systematisch aangekweekt. Hij voelde zich veiliger, wanneer hij wist, dat hij iemand had gekocht voor zoo of zooveel. Merkwaardig ook is het, dat hij uit wantrouwen en tyrannie geen onderlinge vriendschap of toenadering kon verdragen aan zijn hof. Ieder lid zijner omgeving moest onmiddellijk afhangen van hem, den meester, zonder contact met een andere medelid. Zoo was hij b.v. zeer ontevreden over de vriendschap tusschen den heer de Rémusat en Talleyrand en hield niet op ze beiden voor elkaar te waarschuwen om ze van elkaar verwijderd te houden. Napoleon heeft dit systeem zeer ver doorgevoerd, ook tegenover zijn generaals. Niemand liet hij eenigszins uitsteken en iedere eigenheid drukte hij naar beneden. Hij eischte van degenen, die hem dienden, blinde gehoorzaamheid, al was het een laagheid of een misdaad, die hij verlangde. Gevolg hiervan was, dat toen hij wankelde, hij nergens een steun vond en zijn nabije omgeving, zoowel als heel Frankrijk, een zucht van verlichting slaakte bij zijn val.

Na het lezen van deze memoires omvat onze blik Napoleon beter dan vroeger; nog steeds zien wij naar hem op, maar ons oog heeft hem nu in zijn macht. Van der Palm heeft in zijn ‘Gedenkschrift van Nederland's herstelling’, zooals bekend is, ook een karakteristiek van Napoleon willen geven; hij zegt o.a.: ‘Napoleon Bonaparte had zijn verheffing meer aan zijn karakter dan aan zijn talenten te danken.’ Wat de schrijver hier bij heeft gedacht is mij niet duidelijk; het is moeilijk de menschelijke natuur in haar complete realiteit bloot te leggen.

* _* *

Wanneer iemand mij vroeg een boek te noemen, dat ik altijd zou kunnen ter hand nemen, een boek van groote en diepe wijsheid, dan zou ik zeggen het Boek Job, het verhevenste, dat er in de wereldlitteratuur is te vinden.

[p. 407]

Het Boek der Psalmen is een der hoofdmonumenten van den menschelijken geest. De diepte van sommige uitlatingen is ongeëvenaard. Zoo in de 50ste Psalm, beginnende met de woorden Miserere mei Deus.... (ik citeer volgens de Vulgata: in de Statenvertaling is deze psalm de 51ste) komt voor:.... et spiritu principali confirma me. Bij katholieke en niet-katholieke vertalers heb ik gezocht wat dat beteekent, doch hun wedergave kon mij niet voldoen. Ik begreep, dat hij die dit vele eeuwen geleden opteekende, in die woorden een andere smeekbede aan God opzond, dan die vertalers mij voorstelden. Eindelijk vond ik in een oude Fransche vertaling meer licht en ik zei tot mijzelf: ‘Ja, dat is het!’ Dat gebed is de noodkreet, waarin de psalmist vraagt, dat God hem er voor beware de opkomende gedachte een tweede maal te moeten overdenken. Wel hem, die deze woorden niet begrijpt, want hij heeft niet noodig te vragen om den spiritus principalis.

* _* *

Multatuli was een oorspronkelijk denker, maar hij was het slachtoffer van zijn logica. Toch is hij een hooge uitzondering geweest tusschen de Hollanders. Waar heeft Holland zijn oorspronkelijke denkers? Wie zijn het?

* _* *

Bilderdijk heeft met te veel minachting op Virgilius neergezien, wanneer hij hem in een zijner gedichten te weinig waardeering geeft. Het is waar, Homerus is zuiverder dan Virgilius, doch deze heeft in den verhaaltrant een ander element gebracht, n.l. dat van het lyrisme. Men denke b.v. aan het:

Suadentque cadentia sidera somnos, en het
Sedet aeternumque sedebit infelix Theseus.

* _* *

Over muziek kan ik niet goed oordeelen, hoewel ik mijn geprefereerde componisten heb. Het schijnt, dat litteratoren in het algemeen weinig van muziek verstaan. Van één ding ben ik echter

[p. 408]

overtuigd, en dat is, dat de muziek van Wagner, d.w.z. in de Nibelungen, een aberratie is. Daar heeft hij woord en melodie samengesmolten tot iets, dat noch het een noch het ander is en, volgens mij, is het snobisme of imitatie-zucht de Wagneriaansche muziek te verdedigen.

De melodie bestaat onafhankelijk van het woord en het woord staat evenzeer op zichzelf. Zij zijn beiden van verschillenden oorsprong. Ik veroorloof mij dan ook te verklaren, dat zij niets met elkaar gemeen hebben en alleen op sommige oogenblikken en onopzettelijk elkander raken.

Josef Israëls zei eens tegen mij bij het einde van een Tristan-opvoering: ‘Nu weet ik, wat die Wagner met zijn wil heeft kunnen bereiken.’ Daarmede was de componist veroordeeld.