De Nieuwe Gids. Jaargang 48

[p. 341]

Feiten en fantasieën (dames-rubriek).
Over eenige van Goethe's vrouwenfiguren Goethe's moeder, Bettina von Arnim, en die Günderode. (Vervolg van blz. 228.)
Ottilie (III).

‘Als zij hèm maar gelukkig weet!’ Dit zinnetje geeft ons veel te denken. Want.... nog altijd is Ottilie's hart ‘von der Liebe zu Eduard, mit dem selbst ihre Träume sie im innigsten Verhältnisse halten, ganz gedrängt ausgefühlt’. Menigmaal evenwel, als zij zich hem, die gescheiden van alles wat hem lief en dierbaar is, in de verre wereld zwerft besluit zij: ‘es koste was es wolle zu seiner Wiedervereinigung mit Charlotten beizutragen, ihren Schmerz und ihre Liebe an irgend einem stillen Orte zu verbergen.’

Maar, als bij zijn terugkeer Eduard zich aan haar voeten stort, dan verstuiven al haar goede voornemens als kaf in den wind.

En zij roept uit: ‘Ich bin die Deine, wenn Charlotte es vergönnt!’

Zij beantwoordt zijn liefkoozingen op de teederste wijze; voor de eerste maal ‘wisselt zij met hem ‘entschiedene freie Küsse’, en de hoop bloeide hoog en blij voor hen op.

Dan gebeurt het vreeselijke. Door de schuld van Ottilie verdrinkt Charlotte's kind.

En toch is deze ontzettende catastrophe het allerergste nog niet. Veel aangrijpender en omvangrijker is de uitwerking, die deze noodlottige gebeurtenis op Ottilie heeft. Want, terwijl Charlotte thans tot het juiste inzicht komt, dat zij in eerste instantie van alles de oorzaak is, dat haar huwelijk met Eduard een onberaden daad is geweest, dat het onverstandig van haar

[p. 342]

was, niet van haar man te scheiden, toen zij bemerkte, dat hij een neiging voor een andere kreeg, - en dat het groote verdriet, dat Ottilie hem veroorzaakt heeft door de aanleiding van den dood van zijn zoontje te zijn, alleen door Ottilie weer vergoed kan worden door een leven van liefde en trouw als zijn wettige gade, waardoor een verder bestaan voor beiden weer mogelijk wordt, omdat zij beiden door ‘unwiderstehliche Wahlverwandtschaft hebben bewezen, dat een vereeniging tusschen hen een noodwendige lotsbeschikking is, - waarbij een eventueel later huwelijk van haar met den Kapitein in haar brein niet tot de volstrekte onmogelijkheden behoort, - is de reactie, die het feit op Ottilie uitoefent een geheel tegenovergestelde, een zóo geweldige, dat zij ons onnatuurlijk, om niet te zeggen bovennatuurlijk moet schijnen.

Zij, uit haar halve onmacht ontwaakt, neemt onmiddellijk het onwankelbare besluit nooit of te nimmer aan Eduard te zullen toebehooren. Dit lijkt haast een goddelijke ingeving: ‘Auf eine schreckliche Weise hat Gott mir die Augen geöffnet, in welchem Verbrechen ich befangen bin!’ En dit ‘Verbrechen’ af te boeten zal voortaan haar eenige toekomst zijn. Charlotte en Eduard moeten en zullen tezamen verbonden blijven. Zoo wil zij het. En zij onderzoekt niet, of Eduard daardoor misschien ook ongelukkig wordt, ja of neen, of hij en Charlotte het al of niet wenschelijk achten. Het is nu eenmaal noodzakelijk voor haar boete, en zij gaat zelfs zóover, om over zelfvernietiging te denken! ‘In den Augenblicke, in dem ich erfahre, du habest in die Scheidung bewilligt, büsse ich in demselbigen See mein Vergehen, mein Verbrechen!’

Tot dusverre waren Ottilie's zoogenaamd onbewuste handelwijzen, haar toegeven aan haar liefde voor den echtgenoot harer moederlijke vriendin ons al niet zeer verklaarbaar, maar haar optreden na de catastrophe is ons nog veel onbegrijpelijker. Immers zij denkt in deze kwestie alleen en uitsluitend aan zichzelve, en hoe zij haar eigen zielsrust terug krijgen kan. En al willen we dit niet, zooals Adolf Stahr doet, furchtbare Egoismus noemen, haar gedrag, waarbij zij alleen aan zichzelve denkt, en niet vraagt wat zij haar geliefde en diens vrouw daarmee aandoet, is toch op zijn minst genomen vreemd, en alleen aan te

[p. 343]

nemen, als men tevens aanneemt, dat Ottilie, door den vreeselijken zenuwschok, een zielsvertroebeling heeft gekregen.

Charlotte is het onmogelijk, aan Ottilie's plotselingen ommekeer te gelooven. Zij wordt begoocheld door Ottilie's schijnbare kalmte, daar het meisje zelfs al haar best doet, om Charlotte afleiding te geven; en zij geeft de hoop niet op, Eduard en Ottilie nog eens een gelukkig paar te zien.

Ottilie heeft zichzelve echter vergiffenis geschonken, en heeft weer vrede in zichzelve gevonden, op voorwaarde, dat zij altijd afstand zal doen van alle toekomstig geluk. Zij ontzegt zich voor eeuwig het hoogste geluk, en beschouwt zichzelve als iemand, die aan alle aardschheid onttogen is, en zich uitsluitend aan het hoogere, het heilige voelt verwant. En geen oogenblik komt het in haar op, wat haar zich-alles-ontzeggen, voor Eduard beteekenen moet, en of zij, door haar besluit om van hem afstand te doen, hem niet voor altijd ongelukkig maakt, en dus de moeilijke omstandigheden, waarin zij allen verkeeren, niet nog veel ernstiger en ingewikkelder maakt!

Ottilie, tot ontsteltenis van Charlotte, vat haar boete zóó met uiterste strengheid op, dat zij zegt, Eduard nooit meer te willen spreken. En Ottilie houdt de gelofte ‘des Schweigens’, die zij ‘vom Gefühl gedrungen, über sich genommen’; zij is besloten te sterven, want het leven is haar ten eenenmale onverschillig geworden, en zij weet, door haar besluit, er nooit meer iets van te kunnen verwachten. Zij voelt zich niet in staat, haar bestaan langer te dragen, en doet zich langzaam sterven, door een absolute onthoudling van spijs en drank. Dit is haar mogelijk, omdat zij steeds op haar kamer verblijft, en zij het eten, dat haar wordt gebracht, kan wegdoen, zonder dat iemand het merkt. Een gelijke handelwijze vinden wij in Agnes Günther's Die heilige und ihr Narr, waar het Seelchen, willende sterven, omdat zij zich voor eeuwig van Harro gescheiden waant, zich alle voedsel ontzegt.)

Bij den modernen lezer komt vanzelf de gedachte op: is deze situatie natuurlijk? En iedereen moet daar spontaan op antwoorden: neen! Waarom? Omdat de plotselinge starre, ijzeren wil van Ottilie in 't geheel niet in overeenstemming is met het zachte, aanhankelijke en afhankelijke karakter van het meisje, en omdat het niet te aanvaarden is, dat zij zoo sterk en standvastig

[p. 344]

is, en zóózeer uitsluitend zichzelve zoekt, dat haar eigen zielevrede gekocht wordt door het ongeluk van haar geliefde. Hoe kon Goethe, die zoo krachtig en gezond het werkelijke leven zag, hier zóódanig falen, dat hij de twee, door de natuur elkander vóórbestemden, gescheiden hield? Het antwoord is duidelijk. Onbewust stond Goethe steeds zijn smartvolle verhouding tot Minchen Herzlieb voor oogen, van wie hij immers altijd gescheiden zou blijven, en onwillekeurig bracht hij zijn eigen gevoelens over op de zielsberoeringen van Ottilie. Tegen het slot van het boek wordt het beeld van Minchen (verpersoonlijkt in Ottilie) hem al schooner en dierbaarder, hij noemt haar nu eens ‘das gute’, dan weer ‘das schöne’ of ‘das liebe’, ‘das herrliche kind’, ja, ten slotte wordt zij zelfs voor hem ‘die Himmlische’, en.... is in staat, na haar dood, wonderdaden te doen!

Wie de geschiedenis van Goethe en Minchen niet kent, en deze dus ook niet in verband brengt met Ottilie begrijpt niets van de vreemde dispositie, waarin het lijk van Ottilie verkeert. Wanneer zij voorbij wordt gedragen, springt een jongmeisje uit het raam op staat.... doch zonder evenwel (door de beschuttende kracht, die er van Ottilie uitgaat) ook maar in het minste of geringste gekwetst te worden. Ottilie's lichaam, in een glazen kist geplaatst, verandert niet, en van heinde en verre komen de menschen erheen, om heil van haar te erlangen, zooals men dit in de middeleeuwen deed van een heilige martelares.

Ottilie is voor ons geen mensch van ‘vleesch en bloed’, neen, zij is een abstractie, die door Goethe als symbool van het door hem beminde meisje, in zijn boek was gebracht, en door hem verheerlijkt werd en vereerd.

In een zijner brieven aan Bettina von Arnim (Goethe's Briefwechsel mit einem Kinde, welke wij later hopen te behandelen) zegt Goethe hieromtrent:

....dass er es sich zur Aufgabe gemacht habe in diesem einen Erfundenen Geschicke wie in einer Grabesurne die Thränen für manches Versäumte zu sammeln; und wie er selbst bei der Entwicklung dieser herben Geschiechte tief bewegt gewesen und seinen Theil Schmerzen getragen, so haben er nun auch die Freunde zur Theilnahme auffordern wollen.

[p. 345]

Wij, modernen, noemen dat een pathologische bekentenis; zij is geen aesthetische rechtvaardiging voor de wreedheid, waarmee hij Ottilie elke geluksbevrediging ontzegt, en die Bettina hem, o.i. terecht, onder de oogen had gebracht. Dit oordeel van Bettina behoort tot de meest juiste uitspraken, welke zij over Goethe's werk heeft geuit.

‘Wie konnte doch’, vraagt zij, ‘Ottilie früher sterben wollen? O, ich frage Dich: ist es nicht auch Busse, Glück zu tragen, Glück zu geniessen? Konntest Du Keinen erschaffen, der sie gerettet hatte? Du bist herrlich, aber grausam, dass Du dies Leben sich selbst vernichten lässt! Nachdem nun einmal das Unglück herein gebrochen war, da musstest Du decken, wie die Erde deckt, und wie sie nun über den Gräbern erblüht, so mussten höhere Gefühle und Gesinnungen aus dem Erlebten erblühen, und nicht durfte der unreife, jünglinghafte Mann so entwurzelt weggeschleudert werden.’

Bettina noemt het ‘nicht kindlich, dass sie den Geliebten verlasse und nicht von ihm die Entfaltung ihres Geschicks erwarte’, (zeer juist); zij vindt het ‘unweiblich, dass sie nicht lediglich und allein des Geliebten Geschick berate’. (Oók zeer juist.) Zij noemt het een averechtsche opvatting te gelooven, ‘dass der Leib abgelegt werden müsse um durch Irrthum und Vergehen hindurch in den Himmel der Freiheit zu kommen’. Zij vindt, dat het ‘des Dichters Aufgabe sei, das neue Leben der sich im Menschen selbst vollziehenden durch seine eigne Kraft und durch die Liebe bewirkten Befreiung und Reinigung zu entfalten.... er hebt die Schwingen und schwebt über den Sehnenden, und holt sie und zeigt ihnen, wie man über den Boden der Vorurtheile sich erhalten könne. Aber ach! Deine Muse is eine Sappho; statt dem Genius zu folgen, hat sie sich hinab gestürzt!’....

Weliswaar is dit, als alles wat Bettina schrijft, een beetje oneenvoudig en niet direct uitgedrukt, maar men begrijpt toch heel goed, zooals zij het bedoelt, en kan niet nalaten haar volkomen gelijk te geven!

Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe.

(Wordt vervolgd.)