De Nieuwe Gids. Jaargang 47

[p. 476]

Colerus, biograaf van Spinoza door W.G. van der Tak,
secretaris van het Spinozahuis.

De gedachtenisvieringen, welke naar aanleiding van de 300ste verjaring van Spinoza's geboorte thans allerwegen plaats vinden, hebben mede de herinnering verlevendigd aan zijn biograaf Joh. Colerus, den Lutherschen predikant te 's-Gravenhage uit het einde der 17de eeuw, wiens ‘Korte, dog waaragtige levensbeschryving van Benedictus de Spinosa’ tot voor weinige jaren de voornaamste bron voor onze kennis van des wijsgeers leven was. Colerus' mededeelingen hebben immer als zeer betrouwbaar gegolden. Wanneer toch een tegenstander; iemand, die de Spinozistische beginselen van ganscher harte verfoeit, nochtans een loffelijk getuigenis aflegt omtrent de zeden, gedragingen en karaktereigenschappen van den man, in wiens brein bedoelde gedachten zijn ontstaan, dan is er alle reden om aan te nemen, dat zijne mededeelingen overeenkomstig de waarheid zullen zijn. Bovendien, al mogen Colerus' berichten niet op eigen ervaring steunen, hij had deze toch uit de eerste hand ontvangen; namelijk van Hendrik van der Spyck, te wiens huize Spinoza de laatste zes jaren van zijn leven gewoond had en ook overleden was. Bij zijn vestiging te 's-Gravenhage had Colerus dezen Van der Spyck, die den wijsgeer derhalve uit een dagelijkschen omgang kende, onder de ouderlingen zijner gemeente aangetroffen. Wellicht is het deze omstandigheid geweest, die naast het feit, dat de predikant hetzelfde huis aan de Veerkade betrokken had, waar Spinoza aanvankelijk had gewoond, er inzonderheid toe heeft bijgedragen om Colerus' gedachten op den wijsgeer te

[p. 477]

richten, wiens faam overigens nog volstrekt niet verdwenen was. Het onwraakbaar getuigenis van Colerus aangaande Spinoza's rechtschapenheid en ongereptheid van zeden, nog bevestigd door de ongekunstelde, ietwat naïeve bewoordingen, waarin het is vervat, zoomede de bevoegdheid van zijn zegsman, zijn oorzaak geworden, dat men ook alle door den predikant medegedeelde feiten vrijwel zonder critiek als juist aanvaardde: het Evangelium Coleri kon niet falen.

Nochtans heeft het historisch onderzoek van den jongsten tijd de onhoudbaarheid van enkele door Colerus verstrekte gegevens duidelijk in het licht gesteld. Wij weten thans, dat het niet Dr. Lodewijk Meyer was, die aan Spinoza's sterfbed gestaan heeft, maar Dr. Georg Hermann Schuller; wij weten ook, dat het ouderlijk huis van den wijsgeer niet datgene is, hetwelk de schrijver als zoodanig aanduidt. Mogen dergelijke onjuistheden hieraan kunnen worden toegeschreven, dat Colerus des wijsgeers leven eerst in 1704 of '05, dus ruim 28 jaar na diens overlijden te boek stelde; er is evenwel nog een andere omstandigheid, waarop tot dusverre nimmer werd gewezen, die wellicht mede het ontstaan van onnauwkeurigheden in de onderhavige biographie kan verklaren. Wij bedoelen, dat Colerus' Korte doch Waarachtige Levensbeschrijving van Spinoza, in geen geval kan zijn opgesteld in den vorm, althans in de bewoordingen, waarin zij tot ons is gekomen; hetgeen wij meenen hier te kunnen aantoonen. Sedert 1920 zijn wij vrij uitvoerig aangaande de persoon van Colerus ingelicht. In dat jaar toch promoveerde te Amsterdam de Heer J.E.B. Blase tot doctor theologiae op een proefschrift, dat tot titel en inhoud had: ‘Johannes Colerus en de groote twisten in de Nederlandsche Luthersche Kerk zijner dagen’. Het is dit werk, waaraan wij enkele bijzonderheden ontleenen nopens den Christelijken herder en leeraar, die zijn vermaardheid dankt aan een vrijdenker.

Johannes Colerus - eigenlijk heette hij Köhler en bezat hij nog een tweeden voornaam: Nicolaus - is den 5den Januari 1647 te Dusseldorf geboren en werd, na zijn opleiding achtereenvolgens te Solingen, Dortmund, Giessen, Worms en Strassburg genoten te hebben, in 1671 aangesteld tot predikant te Mühlheim, tevens hofprediker der Graven van Dhaun en Falkenstein.

[p. 478]

Zeven jaren is hij als zoodanig werkzaam geweest; toen, dat is dan in 1678, aanvaardde hij een beroep naar Weesp. Tot zijn 32ste levensjaar derhalve is hij steeds in Duitschland geweest en, gelijk van zelf spreekt, onbekend gebleven met de Nederlandsche taal. Zulks vormde echter geen bezwaar om hier te lande te worden beroepen. Want, nadat de oorspronkelijke Luthersche Hervorming in de Nederlanden was verloopen en alom plaats gemaakt had voor de Calvinistische, zijn de later ontstane Luthersche gemeenten in onze streken vrijwel uitsluitend gevormd geworden door lieden van Duitsche origine, zoodat de kerkdiensten in de Hoogduitsche moedertaal der lidmaten werden gehouden. In de grootere gemeenten, en inzonderheid te Amsterdam, was echter een niet onbelangrijk, zich gaandeweg uitbreidend Nederlandsch, of zich niet meer Duitsch gevoelend, element. In verband hiermede werd van Colerus, toen hij binnen een jaar van Weesp naar Amsterdam werd beroepen, de belofte verlangd, dat hij zich het Nederlandsch eigen zou maken om ook in deze taal te kunnen preeken. Colerus is deze belofte niet nagekomen, hoewel men er hem verschillende malen aan heeft herinnerd, en toen hiervan, na gerezen moeilijkheden met het consistorie over zaken van anderen aard, een bepaalde grief is gemaakt, heeft de predikant, in stede van een tegemoetkomende houding aan te nemen, zich gegrond op zijn beroepsbrief, waarin bedoeld verlangen niet uitdrukkelijk geformuleerd was geworden. Dit geschiedde in 1685; Colerus was derhalve reeds 38 jaar oud. Hij bleef echter, in weerwil van velerlei oneenigheden, te Amsterdam in zijn bediening gehandhaafd tot 1693; in dit jaar beriep de Haagsche gemeente hem tot haar herder en leeraar.

Naar 's-Gravenhage werd Colerus bepaaldelijk als Hoogduitsch predikant beroepen. Een reden om zich thans alsnog het Nederlandsch eigen te maken, bestond dus niet meer. Bovendien was in de Haagsche gemeente het Duitsche element toen nog overwegend. Deze omstandigheden, in verband gebracht met 's mans kennelijken afkeer van het zich zetten tot een grondig aanleeren der Hollandsche taal, doen ons concludeeren, dat Colerus deze taal nimmer machtig is geworden. Natuurlijk zal hij gedurende zijn veeljarig verblijf hier te lande van onze taal wel zooveel bij

[p. 479]

den weg hebben aangeleerd, om er zich in den dagelijkschen omgang gevoeglijk in te kunnen uitdrukken - hoewel hij uitderaard ook tehuis Hoogduitsch sprak; immers zijn vrouw, Margaretha Alberti, was een Duitsche - maar geenszins kan hij geacht worden ooit in staat te zijn geweest in het Nederlandsch een verhandeling of redelijk gestyleerd opstel te schrijven. Deze onze zienswijze wordt niet alleen bevestigd door de thans in het archief der Luthersche gemeente te Amsterdam nog voorhanden zijnde brieven van Colerus, die in een zeer gebrekkig Nederlandsch zijn gesteld, maar bovenal hierdoor, dat het van enkele zijner in het Hollandsch ter perse gelegde preeken bekend is, wie deze vertaald hebben. Een in 1694 te Gouda uitgesproken predicatie werd vertaald door Dominus Everwijn Swidde; de preek, die Colerus het jaar daarop te 's-Gravenhage hield naar aanleiding van den dood der gemalin van Prins Willem III, is in het Nederlandsch overgebracht geworden door het Haagsche kerkeraadslid Doctor Eugenius Eyben, een groot vereerder van den predikant. Aldus moet ook de Paaschpreek van 1704 over ‘de waarachtige verryzenis Jesu Christi uit den dooden; tegen B. de Spinosa en zyn aanhangers verdeedigt’ met de levensbeschrijving van den wijsgeer, welke bij het in druk geven daaraan werd toegevoegd, vooraf uit het Hoogduitsch in het Nederlandsch vertaald zijn geworden; wellicht door genoemden Dr. Eyben. Dat de preek in het Hoogduitsch werd opgesteld en uitgesproken - zij het in eenigszins verkorten vorm, want zelfs voor de 17de eeuw is zij buitengewoon lang - kan aan geen twijfel onderhevig zijn; immers Colerus preekte uitsluitend in het Hoogduitsch. Dat het daaraan toegevoegde levensbericht van Spinoza mede door een Hollander vertaald is, wordt nog bevestigd door het feit, dat daarin, zoomin als in de predicatie, vrijwel geene germanismen voorkomen; mogelijk zou slechts het gebruik van het woord ‘liefste’ voor echtgenoote in deze richting kunnen wijzen.

Het feit, dat wij het evangelium Coleri niet in den oorspronkelijken text zouden bezitten, is ten slotte niet uitdermate gewichtig, hoewel het nochtans der moeite waard scheen, er de aandacht op te vestigen. Belangrijker intusschen, en teekenend voor de hedendaagsche verwording van het denken, is het

[p. 480]

ongetwijfeld, dat de kansel, waarop Ds. Colerus in 1704 predikte de waarachtige verrijzenis Jesu Christi tegen Spinoza, op Zondag, den 4den September 1932, werd ontwijd door den tegenwoordigen Lutherschen predikant J.W.K. Hoevers, die in de gewone godsdienstoefening van dien kansel een rede uitsprak ter verheerlijking van den wijsgeer. Dr. Blase, die het wel niet meer in alles met den door hem naar voren gebrachten Colerus eens zal zijn, nam echter twaalf jaren geleden onder zijne promotiestellingen de alleszins juiste thesis op: ‘Spinozisme en Christendom zijn niet met elkaar te vereenigen’.