De Nieuwe Gids. Jaargang 47

[p. 650]

Tooneel-notitie door Joh. W. Broedelet.

Twee momenten.

Wanneer 'n stuk, welke onvolkomenheden het verder moge hebben, gelegenheid geeft tot twee hoogtepunten van tooneelspeelkunst, bewijst 't daardoor alleen al, van bijzondere waarde te zijn. En waar dit onomstootelijk 't geval is met Ben van Eysselsteyn's De Duivel op aarde, mag dit nog wel eens extra gereleveerd worden.

Dit ‘gejaagd drama’ werd hier ter plaatse reeds als ‘literatuur’ behandeld. 't Heeft dus minder zin, nog eens uitvoerig op dit merkwaardige spel in te gaan. Alleen mag er wel op gewezen worden, dat 't bij de vertooning alleszins tegen verwerkelijking op de planken opgewassen bleek. En 't kwam nog eens sterk naar voren, van welk 'n fantasie, originaliteit en vrije beweging deze Duivel op aarde is en vooral ook.... van welk 'n aristocratischen geest! Dat men de hier en daar wat goedkoope filosofie en het te verbijsterende slot (dat trouwens door meer ironisch en minder schreeuwerig spel van de titelrol gered had kunnen worden!) maar niet te zwaar moet tillen, is toch 't minste wat men tegenover 'n eersteling op dramatisch gebied verplicht is!

Maar nu die twee hoogte-punten, die twee grootsche momenten van tooneelspeelkunst, welke 't leven der planken voor eenigen tijd als 't ware tot 'n prachtigen stilstand dwingen en 't 'n nieuwe waarde verleenen! Wie de voorstelling gezien hebben, weten al, wat ik memoreeren wil: den ontzaglijk tragischen Onbekenden Soldaat van Elsensohn en den stilfijnen zieken, later in hoogheid stervenden vorst van Roemer.

* _* *

[p. 651]

Midden in de min of meer huiskamerlijk gehouden scène (nu ja, in welke huiskamer kan de hel ten slotte nièt losbreken!) tusschen des duivels moer en haar talentvollen, zij 't nog wat weifelenden zoon, gebèùrt het op eens! Elsensohn verschijnt en daar staat de Onbekende Soldaat in al zijn legendarischheid en verschrikking! Hoe aangrijpend was dit visioen. Ja, als 'n visioen beeldde deze acteur deze eenige werkelijke winst, van hoe ontzettenden aard ze verder ook mag zijn, van den grooten wereld-oorlog uit! Dit bleef irreëel. Dat was 'n staren naar 'n horizont, welken het stervende oog niet ziet. Dit was 'n stomme klacht, 'n schorre schreeuw, 'n hart-beknellende aanklacht, 'n verschrikkelijk verwijt, deze nòg ongeboete schuld! Dit was 'n machtige revolutie zonder één groot woord! Het purper van al 't vergoten bloed verfde 'n verren dageraad op zijn tuniek. Dit was in één woord grandioos en voor 't geweten der menschheid haast niet om aan te zien. Elsensohn heeft zich met deze creatie 'n monument opgericht, dat 'm als 'n onovertrefbaar acteur huldigt. Dit moment houden we lang en lang vast!

* _* *

En nu die andere gebeurtenis. De Vorst is ziek en we vinden 'm min of meer lachwekkend in z'n haast verwijfd zelfbedrog en z'n malle informaties naar 't wel en wee van z'n eigen persoon. Hoe licht ware bij 'n ander acteur deze figuur 'n karikatuur geworden! Roemer echter speelt 'm met 'n fijnheid, 'n ironie en, tusschen al z'n zotternijtjes door, 'n.... hoogheid, dat we beseffen, met 'n heel zeldzame uitbeelding te doen te hebben. Deze vorst, hoe we verder ook geamuseerd om 'm heen mogen draaien, is 'n mènsch, die spoedig onze deernis wekt en ten laatste.... onze bewondering heeft. Want vóór zijn sterven uit hij zich nog even op 'n manier, waaruit blijkt, dat z'n lachwekkendheid slechts uiterlijk was: in hem zat meer, dan de oppervlakkige toeschouwer wel dacht. Hij werd, zooals hij was, door 't leven, dat ieder meedoogenloos vormt zooals 't lot 't wil. Hij kòn niet anders zijn. Deze schitterende tegenhanger op den Onbekenden Soldaat smoort de

[p. 652]

revolutie weer, welke Van Eysselsteyn in het eerste bedrijf in ons ontketende. Hij toont aan, hoe we allen ten slotte onverantwoordelijk zijn en hierdoor wint zijn drama nog aan diepte. Deze Vorst behoort tot 't allerfijnste, dat de wereld-tooneelliteratuur schiep en in weinig tooneelspelen zal men 'm zóó scherp geteekend vinden. Roemer blies deze figuur op geniale wijze het leven in en z'n sober sterven was van 'n macht, welke ons hoog boven ons zelf verhief. Ook Roemer werd 'n moment in onze tooneelspeelkunst.

* _* *

Vergeten wij bij dit alles echter niet - en dit gebeurt helaas te veel! - dat 't in eerste instantie altijd de auteur is, die de figuur creëert, welke de acteur later op zoo indringende wijze te herscheppen weet! Deze laatste is, om zoo te zeggen, de kunstenaar die naar de natuur werkt en de natuur is...... de schrijver. Dièn heeft de speler dus in de eerste plaats te danken en dus ook 't publiek. Daarom brengen we hier vóór allen Ben van Eysselsteyn hulde voor zijn twee schitterende momenten.