De Nieuwe Gids. Jaargang 46

[p. 312]

Het leesgezelschap ‘Italia’ te Amsterdam
door
Dr. J. Berg.

Ondanks alle nasporingen, die ik in 1919, bij het schrijven van mijn proefschrift, heb gedaan, om uit te vinden, welke Italiaansche leesgezelschappen hier te lande in de 19e eeuw hebben bestaan, is mij slechts één enkel bekend geworden, n.l. de ‘Eco d'Italia’, door Allert de Lange te Amsterdam, Damrak 62, op verzoek van enkele heeren opgericht in 1882. Dit leesgezelschap, dat slechts ± 5 jaren heeft bestaan - volgens mededeeling van de firma de Lange - gaf in portefeuille de ‘Illustrazione Italian’, de ‘Illustrazione populare’, de ‘Nuova Antologia’ en eenige Italiaansche romans.

Dat was alles. Voorwaar een poover resultaat!

Ook later heb ik nooit den naam van een ander leesgezelschap aangetroffen en moest dus wel aannemen, dat inderdaad het bovengenoemde eenig in zijn soort was geweest.

Groot was derhalve mijn verrassing, toen ik dezer dagen, bij het doorsnuffelen van de papieren van Potgieter, enkele aanduidingen vond van het bestaan van een nog vroeger leesgezelschap, dat den naam ‘Italia’ droeg.

Of dit gezelschap een langer leven beschoren is geweest dan de ‘Eco d'Italia’, kan ik niet met zekerheid zeggen: daarvoor zijn de bescheiden, die mij ten dienste staan, te weinig in aantal.

Het eenige reglement, dat bewaard is gebleven, draagt als datum: 23 Junij 1859. Wellicht is dit een concept, want in een circulaire, den 30sten Juni aan Potgieter gezonden, wordt gezegd, dat op de ledenvergadering van 24 Junij - dus één dag later - met algemeene stemmen het reglement is gewijzigd geworden.

[p. 313]

Blijkens onderteekening bestond het Bestuur uit de commissarissen: C.J. Matthes, A. Caramelli en H. Diest, waarvan de laatste de functie van thesaurier bekleedde. Aan de min of meer ongewone omstandigheid, dat aan de achterzijde van het reglement de ledenlijst staat afgedrukt, danken wij de wetenschap, dat de volgende heeren lid waren: H. Ankersmit, J. van Breda, G.H. Broekhuijzen, A. Caramelli, P. ten Cate, Louis Cramer, H. Diest, J.W.A. Doeff, C. Fellinger, H. de Geus, G.W. Grebner, J.C. van der Hucht, H. Joosten, D. Koning, C.P. Lurasco, C.J. Matthes, P.N. Muller, E.J. Potgieter¹⁾, G.H.W. van Tijen, J. van Ulphen, Th. Wagner en C. Wolff.

De bibliotheek werd gehouden bij S. de la Chaux en Zoon, Kalverstraat E 262.

De Vereeniging had ten doel: de bevordering van Italiaansche lectuur. De jaarlijksche contributie was tien gulden. Hoewel voorstellen van leden betreffende het aanschaffen van boeken in aanmerking werden genomen door het Bestuur, zoo bleef aan dìt niettemin de keuze voorbehouden. Evenals dit nog het geval is bij sommige afdeelingen van de huidige Vereeniging ‘Dante Alighieri’, werden de boeken van ‘Italia’, na de lezing, in een jaarlijksche vergadering onder de leden verkocht. De opbrengst werd tot ruimer aankoop van nieuwe boeken besteed.

Waar de vergaderingen plaats vonden en welke boeken er alzoo verkocht werden, zien wij uit eenige convocatie-biljetten, die ons behalve het reglement, bewaard zijn gebleven. Volgens die van 22 Juni en 7 October 1859, 22 Juni 1860 en 22 Juni 1861, vergaderde men in ‘Het Vosje’²⁾, Rokin A 304; die van

1) Het mag als genoegzaam bekend worden verondersteld, wat Potgieter en P.N. Muller op het gebied van de Italiaansche litteratuur hebben gedaan; hoe zij door hunne geschriften telkens hebben gepoogd belangstelling daarvoor te wekken. (Men zie slechts de verschillende jaargangen van de Muzen en de Gids.) Minder bekend is het wellicht, dat C.J. Matthes, Hoogleeraar in de Wis- en Natuurkunde te Deventer, later te Amsterdam, zich eveneens met het Italiaansch heeft bezig gehouden. Dr. D. Bierens de Haan vermeldt in het ‘Levensbericht’, voorkomend in het Jaarboek van de Kon. Akad. v. Wetenschappen 1882, blz. 14, dat Matthes een vertaling gaf van Giov. Rosini's Il conte Ugolino della Gherardesca 1843 - Graaf Ugolino en de Ghibellijnen van Pisa. Deventer, 1846. Ik vond goede critieken o.a. in: Vaderl. Letteroefeningen 1847. I; Recensent der Recensenten 1847, I en Algemeen Letterlievend Maandschrift 1848.

2) Ter plaatse, waar thans de Rotterdamsche Bank staat. In 1916 werd het pand - No. 31 - gesloopt. Daar stond van 1894-1916 de sigarenfabriek van Goulmy & Baar; van 1878-1894 was de Studentensocieteit er gevestigd; vóór dien was het o.a. een tijd lang restaurant.

[p. 314]

24 October 1861, 22 October 1862 en 4 Juni 1864 bevatten ieder een lijst van de boeken, waarvan de verkoopingen plaats hadden resp. ten huize van de commissarissen A. Caramelli en H. Diest.

Dat de bibliotheek een tamelijk groot aantal deelen moet hebben bevat, blijkt uit het verkoopnummer 293 op een der boekenlijstjes.

Zooals men van een leesgezelschap, dat een C.J. Matthes, een P.N. Muller en een Potgieter onder zijne leden telde, mag verwachten, bleef de keuze der boeken niet alleen beperkt tot de Italiaansche letterkunde. Zoo vinden we naast P.E. Giudici, Storia della letteratura italiana; G. Maffei, Storia della letteratura italiana; L. Ariosto, Opere minori; Ugo Foscolo, Lettere di Jacopo Ortis; V. Monti, Opere scelte; P. Thouar, Racconti popolari; Fr. Petrarca, Rime; G. Berchet, Poesie; G. Baldi, Versi e prose; G. Leopardi, Opere; F. Lutti, Novelle; Fr. Dall'Ongaro, Bianco cappello en A. Conti, Evidenza, amore e fede - historische, kunsthistorische en biografische werken als: L.C. Farini, Lo stato romano; C. Balbo, Storia d'Italia sotto ai barbari; F.A. Gualterio, Gli ultimi rivolgimenti italiani; C. Botta, Storia della guerra dell'indipendenza degli Stati Uniti d'America; Greca, Manuale storico dell'arte; G. Vassari, Le vite dei piu eccell. pittori, scultori e architetti; Boggio, Vita di Garibaldi; P. Villari, Storia di G. Savonarola e de' suoi tempi; La vita di Benvenuto Cellini en L. Costa, Christoforo Colombo.

Uit aanteekeningen - zonder twijfel van de hand van Potgieter - op de boekenlijstjes gemaakt, kunnen we zien, hoeveel enkele boeken hebben opgebracht. De prijzen variëeren van f 0,50 tot f 3,00 Voor een enkel boek werd een hooger bedrag besteed: zoo voor de Ultime lettere di Jacopo Ortis van Foscolo¹⁾. Voor dit in 1802 verschenen boek, dat door de aangrijpende schildering van het lijden van den hoofdpersoon steeds een diepen indruk heeft gemaakt, werd f 5,50 gegeven.

Bij enkele titels op de boekenlijstjes heeft Potgieter een streepje of een P. gezet, waarschijnlijk om aan te geven, welke boeken hij van plan was te koopen of wel, heeft gekocht. Welke zijn nu zijn eigendom geworden? Dit is gemakkelijk na te gaan. Naar men weet is, na Potgieter's overlijden, zijn bibliotheek door

1) Naar men weet is het nog steeds een open vraag, of dit werk geïnspireerd werd door Goethe's Leiden des jungen Werthers.

[p. 315]

zijn zuster Sophie - in Juni 1875 - aan de stad Amsterdam ten geschenke gegeven en ondergebracht in de Universiteitsbibliotheek. Er was een door den overledene eigenhandig geschreven lijst aan toegevoegd; later werd er een gedrukte catalogus van gemaakt. Aan de hand van dezen catalogus nu blijkt, dat het meerendeel der werken zich inderdaad in zijn bibliotheek bevindt. De nummers van de verkooping zijn echter verdwenen, doordat Potgieter alle werken opnieuw heeft laten inbinden.

Hierdoor zijn we ten slotte een der kanalen te weten gekomen, waarlangs Potgieter in het bezit kwam van Italiaansche boeken, iets, dat in dien tijd niet zoo gemakkelijk ging als heden ten dage, nu verschillende boekhandelaren regelrechte verbindingen hebben met Italië. Nederlandsche importeurs waren er in de eerste helft van de 19e eeuw niet veel: Dr. P. Leendertz Jr. zeide mij eens, dat Potgieter aan zijn vader had verteld, dat hij alleen bij R.C. Meijer op het Damrak Italiaansche boeken kon krijgen.

Daarom zal ongetwijfeld de jaarlijksche boekverkooping van het leesgezelschap ‘Italia’ een welkome gelegenheid zijn geweest voor Potgieter, om zijn boekenschat op dit gebied aan te vullen.

Hoe lang het leesgezelschap heeft bestaan en wat er later van de boekerij is geworden, heb ik niet kunnen ontdekken. In de briefwisseling van P.N. Muller met Potgieter wordt met geen woord van ‘Italia’ gesproken; evenmin heeft mijn onderzoek op het Amsterdamsch Archief eenig resultaat opgeleverd. Misschien kan een der nog levende nakomelingen van de vroegere leden nadere inlichtingen geven?