De Nieuwe Gids. Jaargang 46

[p. 91]

Tooneel-notitie door Joh. W. Broedelet.
Beter dan vroeger.

Kenschetsender titel had het groote, nieuwe licht aan den tooneelhemel, dat Pirandello ontegenzeggelijk is, moeilijk aan z'n stuk kunnen geven en...... ook niet aan z'n óverig repertoire! Want al zijn werk, zeer sterk van 't zelfde sop, dat hij slechts leveren kan, overgoten, is inderdaad veel...... beter dan vroeger, in dien zin, dat het zich heel wat beter aanpast bij den modernen geest dan het langzamerhand wel wat erg koud geworden soepje der òùde romantiek. Hiermee is tevens aangeduid, tot welke onsterflijke school Pirandello, hij mag met z'n ziel dan ook dikwijls zoo diep peilen als hij wil, feitelijk behoort: ‘De Gebochelde’ en ‘De Twee Weezen’ zijn z'n roemruchtige voorvaders!

Pirandello zit fier op 't paard der romantiek, dat dikwijls zóó vervaarlijk vuurspuwend snuift, dat je bij oogenblikken denkt, den eindelijk morsdood gewaanden draak uit coulissen-land weer voor je te hebben. Waarlijk, de groote Italiaan is voor geen kleintje vervaard en z'n nooit uigeputte fantasie stelt je voor verrassingen, waarnaar je, adem bekneld, staart. Want dit moet er dadelijk bij gezegd worden: hij boeit, fascineert, doordat z'n zwaai van de realiteit naar de dichterlijke verbeelding altijd door 'n prachtige gespannenheid van de ziel veroorzaakt wordt, nooit zoo maar eens 'n gewaagd spel is van: ‘vooruit maar weer! Wie weet, doe ik geen goeie gooi.’ Het is immer verantwoorde schittering. Wanneer Pirandello ons weer iets voorzet, kunnen we steeds met vertrouwen zeggen: ‘C'est ça!’

Wat is de groote, zeer persoonlijke bekoring van dezen schrijver,

[p. 92]

die 't wist te bestaan, 'n geheel eigen weg te betreden in de bijkans doodgeloopen traditie van 't tooneel met z'n schier onoverkomelijke verstarringen en wat daar verder roestig aan vast zit? Ik geloof deze: hij loopt op aarde te zoeken naar den hemel, doch als hij dien bijna heeft en de sterren héél dicht bij 'm staan, kan hij toch weer niet goed scheiden van de menschelijke tijdelijkheid, die toch ook zooveel verheven innigs heeft, en hij keert terug op zijn schreden en denkt bij zichzelf: ‘Tot m'n volgende stuk dan maar weer!’ En steeds weer, eindeloos gevarieerd, met 'n vindingrijkheid, welke aan de drie stukken in de week schrijvende vruchtbaarheid der oude Spaansche meesters doet denken, stelt hij 't zelfde probleem: wat is sterker, wat heeft grooter waarde, de werkelijkheid, zooals we ons die verbeelden - want 'n feitelijke werkelijkheid bestaat er niet, daar die voor ieder weer anders is - of onze verbeelding van iets, dat we zelf bewust scheppen. Daar draait al het werk van Pirandello om heen. En daar het ziel en geest in 'n duizelwekkende zweving brengt, geven we er ons zoo graag aan over. Dìt is, dunkt me, schrijver's zeer persoonlijke charme.

De werkelijkheid bestaat niet. Die fantaseeren we ons maar. Klaarst wil Pirandello ons dat bij herhaling bewijzen door nog verder te gaan. ‘Ik zal u iets fantaseeren,’ zegt hij, ‘buiten de realiteit om en dat wordt op 't laatst zóó machtig, dat 't grijpbare er voor wijkt en het fantoom nog slechts heerscht!’ Dit is 'n zeldzaam fascineerend vernufts-spel, waarbij we, zonder 't dadelijk te merken, met onze beenen zalig in de lucht komen te spartelen en om den haverklap voor mogelijkheden geplaatst worden, die alle nuchtere alledaagschheid mir nichts, dir nichts onderste boven smijten en ons verrukt naar den hemel schommelen. Maar...... we moeten straks weer terug. Enfin, we zijn dan toch met ons binnenste 'n paar uurtjes fijn uitgeweest!

De realiteit en de verbeelding! In een van z'n stukken woont 'n moeder onbewogen het sterven van haar zoon bij. Ze weent niet: de man, die daar stierf, is haar zoon niet. In jaren zag ze hem niet: hij trouwde, ver van huis. Plots sterft hij tijdens een zeer kort verblijft in de ouderlijke woning. Maar die man was heel anders dan zij hem zich had voorgesteld! Zij, de moeder, bemint den ander, zooals die was, vóór hij trouwde, aanhankelijk, lief, een en al gedachte aan z'n moeder. Diè bestaat nog, diè leeft

[p. 93]

- ze zou 'm kunnen uitteekenen, ze ziet 'm als 't ware - dus...... is haar zoon niet gestorven. Eerst veel later, als uit gesprekken met anderen blijkt, dat ze hem zich anders heeft voorgesteld dan hij werkelijk was, beweent zij hem: nù is hij voor haar gestorven!

In 'n ander stuk weer speelt iemand in 'n maskerade voor koning en hij denkt zich die figuur zóó sterk in, dat z'n eigen persoon er voor wijkt en 't fantoom 't wint op eigen vleesch en bloed. Ik geef dit alles slechts bij benadering aan. Want, hoe vreemd 't moge aandoen bij scheppingen van zoo sterk persoonlijk cachet èn groote bekoring, later - in tegenstelling met stukken op veel lager plan - vervaagt 't vertoonde spoedig voor u. Ge kunt u moeilijk meer herinneren, waar 't preciès om ging. Realiteit en fantasie vloeien ineen. ‘O ja,’ zegt ge, ‘'t was 'n heel, heel interessante puzzle en de hoogste dingen van ziel en geest, ja, aarde en hemel, kwamen er aan te pas. Maar hoe zat 't ook weer?’ Grooter lof kan men 'n puzzle-fabrikant haast niet toezwaaien!

In Beter dan vroeger gaat 't weer 't oude, doch steeds weer als nieuw aandoende gangetje (want 't geval is immers weer anders!) 'n Vrouw verlaat haar man en leidt 'n leventje, dat niet bepaald voorbeeldig genoemd kan worden. Toen ze den eersten verkeerden stap deed, was hun dochtertje drie jaar. Het kind wordt wijs gemaakt, opdat ze met liefde aan haar kan blijven denken, dat moeder gestorven is en die wordt nu 'n heilige voor haar. Twaalf jaar later vindt de man z'n vrouw terug en neemt haar weer in z'n huis. Het kind weet echter niet, dat deze haar moeder is, houdt haar voor de tweede vrouw van haar vader. En nu leeft de moeder, die ze zich verbeeldde, zoo sterk in haar, dat ze er de andere voor verloochent. Die moet er voor wijken. Tot, als de waarheid doorbreekt, niets meer voor 'r bestaat: wat zij denkt, dat bestond, wàs nimmer en dat andere verliest ze weer vóór ze 't nog heeft. En de moeder verlaat 't huis andermaal, nu met 'n tweede kind, beter dan vroeger, want dàt zal in waarheid leven, niet in leugen. Ik houd mijn hart vast voor 't wicht: Pirandello haalt voor den stumperd natuurlijk schijn en werkelijkheid direct door elkaar en er zal wel wéér 'n stuk uit groeien. Enfin, 't kon erger!

_**_*

[p. 94]

Beter dan vroeger - 't ‘onderwerp’ van de teruggekeerde, doch voor 'n andere vrouw spelende moeder, de herkenning door 'n oud familielid, 't telkens verscheurde moederhart, enzoovoort, geeft er herhaaldelijk aanleiding toe - zit vol sensationeele scènes en Pirandello brengt ze met 'n lust en kennis van tooneelzaken in 't vuur, dat we herhaaldelijk den draak der uitgediende romantiek om den hoek zien vonken-spuwen en bij momenten zelfs danig in den lach schieten. Doch dan herwint Pirandello zich weer, hij jaagt den draak op de vlucht en, als ridder van de weidsche verbeelding, flonkert hij opnieuw zoo prachtig en edel, dat 'n hemel-ster er niet tegen op kan. Hij blijft kunstenaar, dichter. De bij-veeren in z'n staart nemen we graag op den koop toe.

Deze nieuwe, groote stukken-leverancier is 'n kluifje voor de spelers, want er valt wat met 'm uit te halen: je kunt je geven, dat de lappen er bij af vliegen. In elk van zijn werken komt minstens één ‘groote’ rol voor, waarmee voor 'n acteur of actrice roem te behalen valt. In Beter dan vroeger is 't de moeder. Charlotte Köhier kreeg die in handen en legde er veel eer mee in. Zij is van het ras der tragédiennes. In haar gaan, haar staan, haar gestes, haar intonaties zit dat onafwijsbaar. Reeds is haar spel rijk geschakeerd, met mooie overgangen en er waren standen, gebaren, stemmomenten bij haar, die diep ontroerden en van grootsche allure waren. Weet ze 't dramatische in haar figuren nog wat minder opzettelijk, van-zelf-sprekender te maken, zoo wordt ze mogelijk 'n gróóte tooneelspeelster. Naast haar gaf Cruys Voorbergh 'n schitterend gave creatie van 'n soort gek (de èchte romantiek kàn 't niet zonder zoo iemand!) Deze tooneelspeler is van 'n verrassende veelzijdigheid, waardoor hij 'n opmerkelijke figuur van onze planken wordt. Ach, wat 'n nieuwe, ontluikende talenten op 't Hollandsche tooneel! Wat dát betreft, laat de toekomst van speel-land zich wel rooskleurig aanzien. Wordt dat ook - en nu voeg ik er bij: nòg! - beter dan vroeger?