De Nieuwe Gids. Jaargang 45

[p. 296]

Griet Koenes van Visvliet. Friesche sage. Door Josef Cohen.

Opgedragen aan Mevrouw Mr. J.J. Boerma.

In het land, in de eenzaamheid, woonde omstreeks het jaar zestienhonderd Griet Koenes van Visvliet, rijk, maar van de menschen verlaten, maar vol liefde en barmhartigheid voor kind en hulpelooze. Nauw bemerkte paden, dikwijls drassig bij den minsten regenval, slingerden door de weiden naar haar hoeve en meer dan deze richels door het gras behoefden er niet te wezen, want Griet Koenes kwam maar zelden in het dorp. De meesterknecht vreesde ook de menschen van Visvliet, want hij wist, wat ze vertelden. De liederen, die Griet Koenes des avonds zong, kwelden de dorpelingen. Zij konden haar stem, zuiver en liefelijk, niet verdragen. Zij zong woorden van troost en ontferming, doch die buiten woonden, ontvingen deze als spot en hoon. Ze had haar hart afgesloten in goedheid en trouw. Niemand begreep haar, en men ging haar voorbij. Zij had veel te geven, al strekte geen mensch de armen naar haar uit.

De meesterknecht kwam bij haar en hij zei:

‘Griet Koenes, zing niet meer.’ Ze antwoordde:

‘Ik ben geboren, om te zingen. Ik zing.’

‘Luister, men zal je kwaad doen, Griet Koenes.’

‘Wij allen zijn geboren, om te sterven.’

‘Als je stem stil wordt, als je zachtjes zingt, zal men vergeten. Dan zullen de menschen je niet meer vloeken, Griet Koenes!’

‘Hoe kan ik zachtjes zingen, waar God mij stem heeft gegeven,

[p. 297]

dat mijn woorden klinken over de weiden, over de zee? Ik zal niet zachtjes zingen, maar luid.’

‘De haat groeit als een wolk aan de lucht. Wolk verzamelt wolk, tot alles verduisterd is.’

‘Wie mij stem heeft gegeven, wil, dat ze zingen zal. Wie niet luisteren wil, kan zijn ooren bedekken. Ik zal zingen, voor wie naar mij luisteren wil, of hij liefde voelt of haat. Niets, wat drijft of stroomt, wat vaart, wat ruischt, is tegen te houden. Mijn stem gaat verder dan ze gaat. Mijn woorden kennen geen muren en geen vensters. Als de wind waait, grijpt hij mijn zang wild aan. Mijn woorden zijn een deel van de lucht, mijn stem is de storm, die uit de bosschen naar de vlakte breekt.’

‘En wie beveelt je, Griet Koenes?’ vroeg de meesterknecht eerbiedig.

‘Hoor wat hij vraagt. Begrijp toch wat me ontroert en beweegt!!! Ben je dan zelf van steen, dat jij jezelf kunt regeeren? 't Is om het geluk van de menschen, dat ik zing en zingen moet. Laat die dwazen ze voorbijgaan. Ze mogen van mij walgen, ik word door hen ontroerd’.

Toen zweeg de meesterknecht en voortaan deed hij schuw zijn plicht. Hij ook werd langzamerhand in de dingen en de stilte, in de aandoeningen en de bittere schoonheid van het eenzaam leven gewikkeld. Zij beiden, hoe gescheiden ook, werden omvangen door dezelfde eenzaamheid. Verlatenheid! diep zijn Uw wonden geslagen, toch konden deze beiden niet meer daarbuiten leven. Ze spraken slechts enkele woorden met elkander, van de kleine dingen, schoffels en spaden, mest en voeder tot in den avond, uit de onverlichte kamer Griet Koenes ging zingen, en hij zat, de handen gevouwen, den adem telkens even ingehouden. Zij zong in storm en sterreschijn.

Het eerste teeken kwam.

Hij ging uit, op een morgen, om naar het vee te gaan. Zijn voet stiet tegen een steen. Hij bukte zich, vond en las den brief. Hij liet dien niet aan zijn meesteres zien. Hij las de toornige zinnen en hij bewaarde zijn vrees voor zich alleen.

Het tweede teeken kwam.

Vuur in den hooiberg. Glimmende vonken. Op zijn zorgzamen tocht doofde de meesterknecht ze, en hij sprak er met zijn meesteres

[p. 298]

niet over. Hij zag nu voortaan alles nauwkeurig na. In den nacht waakte hij dikwijls verschrikt op. Wat voor gerucht?

Dit duurde vijf, zes maanden, toen kwam een winteravond, grijs en koud. Nevelen van de zee sloten zich dicht over het veld. De meesterknecht moest 't huis verlaten en naar 't dorp trekken.

‘Ik zal laat terug-komen.’

‘Ik zal mijn liederen zingen.’

‘Ik vind mijn weg in 't donker.’

‘Mijn liederen wijzen den weg.’

Hij kwam in het dorp aan, en hij tastte in de duisternis. Maar waar hij ook ging, aarzelend, wankelend, zoekend, hoorde hij het lied van Griet Koenes. Het was, of het dicht-bij gezongen werd. Het werd niet door eenig geluid, of door andere klinkende stemmen gedempt, het drong overal door, zooals zij zelf had gezegd, gelijk wat drijft en stroomt, en vaart en ruischt. Niets kon het lied verjagen en wie luisteren wilde, door haat of liefde gedreven, moest luisteren. Hij kwam eindelijk op het erf van een boerderij. De hond sloeg aan. Hij zeide wat hij wilde hebben. Hij sprak, volgens zijn gewoonte, maar weinig. Stuursch en ongenaakbaar, verliet hij de hoeve. Toen hoorde hij fluisterende stemmen.

‘We zullen Griet Koenes vermoorden.’

Hij stond stil, bang, dat iemand hem al in zijn schaduw zou herkennen. Men ging langs hem heen, zonder op hem te leten, en hij verdween in den nevel. ‘Zal ik iets zeggen?’ dacht hij. ‘Dit zijn drie teekens, dat er gevaar dreigt. Zal ik mijn meesteres niet waarschuwen?’

Hij naderde haar huis, hij klopte aan haar deur. Ze noodigde hem niet naar binnen, ze zong haar lied, en ze zag niet op.

‘Meesteres,’ riep hij met sterke stem en ontroerd, ‘ik heb een droeve tijding.’

Ze zong.

‘Meesteres, drie teekens zijn er geweest, uw leven loopt gevaar. Vlucht voor het te laat is.’

Ze hield niet met zingen op. Had zij zijn waarschuwing gehoord?

De volgende dag begon in nevelen, als de vorige. Dien middag vaagde alle weifeling weg, en de blauwe hemel blonk. De meesterknecht ging met hoog-opgeheven hoofd. Waar het licht scheen, zou niemand durven naderen, dacht hij. Des avonds schitterden

[p. 299]

alle milde sterren, vast en toch tintelend in den zoo diep-blauwen hemel.

‘Ze zullen niet komen,’ zei hij, om de gerustheid van eigen stem te hooren. Ze antwoordde met klanklooze stem: ‘Laat het zijn. Ik ben bereid.’

‘Waarom zingt U vanavond dan niet?’

‘Zingt men dan in denzelfden avond, dat men zal sterven?’

Ze zagen beiden de ruwe mannen uit de verte komen. Ze waren gewapend met stokken, bijlen, messen. Ze naderden stil en behoedzaam. Geen macht kon hen tegen-houden. Ook zij werden als een stroom gedreven. Toen ze dichtbij waren gekomen, zagen de beiden, die met kloppende harten vreesden, dat de schaduwen ver-af en dreigend lagen over 't land. Het maanlicht droomde niet weifelend boven de weiden, de gloed van maan en van vaste, toch-tintelende sterren stond strak en gespannen van den geheelen hemel naar de geheele aarde. Schoone nacht voor allen, die waken en moedig zijn!

‘Waarom zingt u niet? Als u zingt, zal uw lied u beschermen.’

‘Zoo jong te sterven.’

‘Vlucht dan. Het wad is niet ver. Morgen kom ik voedsel brengen.’

Ze zeiden elkander geen vaarwel. Griet Koenes vluchtte. De drom menschen schoof nog nader.

‘Griet-Griet Koenes. Kom naar buiten, Griet Koenes.’

Zij vluchtte naar den dijk van het wad en ze staarde naar de glinsterende, gladde zee. Waarom had ze haar huis verlaten? Daarmede had ze God niet gediend. 't Leek haar, of ze zag en hoorde, wat er bij haar hoeve gebeurde:

De trouwe meesterknecht stond aan de deur, somber als een waakhond. Ze zouden uit hem niet krijgen, waar ze was heengegaan. Ze mochten hem wel martelen, en dreigen met den dood, hij bleef de onverbreekbare trouw en haar zekere troost.

‘Waar is Griet Koenes?’ riepen ze uit den drom. Hij antwoordde niet. Allen uit den troep begonnen woest te roepen. De naam van den Duivel wekte al hun haat en lust, te dooden. Griet Koenes verkeerde met den Duivel. Als ze zong, zong ze in Duivels naam. Dat haar liederen, zacht en luid, zoo verre klonken, kwam door Duivels macht.

[p. 300]

‘Is ze met den Duivel? Ze is met den Duivel.’

‘Met den Duivel is ze niet’, antwoordde de meesterknecht.

‘Is ze dan alleen?’

Hij antwoordde niet.

‘Is ze hier in huis?’

Men zocht overal in hoeve, schuur en stal, doch men vond haar niet. In 't onbewogen maanlicht spiedde en speurde men. Jongelingen gingen tot aan den dijk, en ze kwamen met het bericht, dat Griet Koenes nergens was te ontdekken. Dus toch met den Duivel? De meesterknecht stond zoo onbewogen als een stam midden in 't veld. Uit hem kon men niets krijgen. Spijtig riep men elkaar toe, dat ze Griet Koenes dien avond niet zouden vangen, en langzaam, tartend gingen allen heen. Zij ook zongen hun liederen, maar deze bleven niet en uit de verte drongen de klanken slechts vaag. Eindelijk begonnen de stilte en de oude eenzaamheid weder. De meesterknecht zag om zich heen, liep voorzichtig naar den dijk. Ze hoorde hem komen. Tezamen keerden ze naar de hoeve terug. Maar terwijl ze weer in de kamer zat, en over haar vlucht nadacht, schaamde ze zich, dat ze voor menschelijk gevaar was gevlucht en haar zang had gestaakt. Ze bedwong de diepste vrees van haar bloed, en ze opende de deur, dat haar lied nog luider zou klinken. Ze zong, zoo als ze nog nooit had gezongen, en allen in het dorp hoorden haar. Ze wisten niet, dat ze de overwinning van het leven bezong. Ze meenden, dat ze de overwinning van den dood bezong. Ze verzamelden zich weder en ergerden zich.

‘Jongens, jongens - naar Griet Koenes.’

‘Ze is in haar huis.’

‘Laten we haar dooden.’

Ze zong. Weder kwamen ze dichterbij, met scherpe en harde wapens. De kinderen droegen steenen. De vrouwen hadden stokken. Ze riepen rauw: ‘haha - Griet Koenes.’ Maar hoe meer ze de boerderij naderden, hoe angstiger ze werden. Dat was niet zoo makkelijk als 't leek, Griet Koenes te dooden. Waarom zong ze? Ze krompen en sidderden van pijn. Ze hielden op met den eentonigen, scherpen deun: ‘Haha - Griet Koenes’. Eensklaps stond de voorste stil en wees met zijn vinger naar de schaduw om 't huis. Bewoog die schaduw niet? Ze stonden en staarden. Welk een licht overal in de lucht. Geen gewone nacht. Te licht,

[p. 301]

een nacht met duidelijke stemmen, en met zichtbare, zoekende, grijpende klauwen. Ze hoorden een tred. Niet van den meesterknecht. Dat-moest-de-Duivel-zijn. Ze wierpen zich op den grond.

Griet Koenes zong. Eindelijk werd haar stem moede, en ze ging naar bed. De wachtenden buiten luisterden naar de stilte. Dat duurde een half uur.... eindelooze tijd. De stilte bleef. Eindelijk durfde een kleine jongen een steen te smijten tegen de houten deur. Niets verroerde. Nog een steen, nog een. De troep schoot naar voren.

Griet Koenes lag roerloos (ze sliep niet), en ze wachtte op haar lot.

Men sloeg haar, die in de bedstede lag, net zoolang met knuppels, tot ze dood was.

Daarna eerst week men ontzet achteruit. Er had geen klacht geklonken - zij stierf zonder zucht, ze had zich aan den dood gegeven, als een andere vrouw aan de liefde. Ze leed haar doellooze pijn vroom en toegewijd.

Wat voor wezen had men gedood?

Dit kwelde allen, die in de kamer waren. Met moeite sprak één van hen, een man:

‘Op 't kerkhof kunnen we Griet Koenes niet brengen.’

‘Waarheen dan?’

‘Naar 't wad, en we brengen haar lijk naar de zee. Dan kan hij 't nemen, aan wie het toebehoort.’

‘Waarom niet in den grond?’

‘Ze zou opstaan en ons verontrusten. Laten de golven hun spel met haar spelen. Ze is bovendien niet geschapen, om naast onze moeders en zusters te liggen. Laat haar lijf in vreemde landen vergaan.’

‘Wie zal haar voeren?’

‘Ik durf niet.’

‘Hier zijn twee voerlui. Ze zullen de doode naar zee brengen. Voor deze mannen is Griet Koenes een last als alle andere.’

‘Laat ze een wagen halen. Het wad is niet ver.’

De twee voerlui laadden den last onverschillig op hun kar. Ze zetten hun paard aan, dat stevig trok. Zoo duurde het niet lang, of ze bereikten het wad. Het lichaam hadden ze in stroo, licht stroo gepakt. De kar woog licht op wei en weg. Niets anders

[p. 302]

rustte er op den wagen dan het overschot van magere Griet Koenes, en dat in licht stroo gepakt. Hu, vooruit het paard.

Nu kwam het wad.

‘Vooruit, paard.’

Hoe langzaam trok het beest. Het kon zijn last bijna niet trekken.

Plotseling was de lichte vracht een zware vracht geworden. Dat kon niet natuurlijk zijn! Een van de voerlui sprong van den wagen. Zóó zou 't beter gaan. Hij wachtte, waar hij stond. De ander zette het sterke, pezige beest aan. Vooruit, paard.

‘Wil hij niet trekken?’

‘Nee, hij wil niet.’

‘Zou de duivel op de kar zijn?’

‘Vooruit - vooruit’. De voerman zwiepte de zweep door de lucht. Het arme beest trok uit alle macht. Er was geen voortgang meer in den wagen. Onvermurwbaar, onverwrikbaar woog het gewicht der wielen in den taaien grond. Nu werden de beide voerlui angstig. Men had hen bedrogen. Zij noemden dezen last geen gewone. Men had hen bedrogen! Zij zouden het de mannen van Visvliet wel eens vertellen, hoe ze den duivel op hun kar meedroegen.

‘Wat nou?’ vroeg de een den ander.

‘De kar om-kiepen.’

En dat deden ze. Ze keerden hierna naar hun dorp terug. De vloed greep het stille, weerlooze lichaam van Griet Koenes en dreef het naar den dijk. Velen zagen het en daarna verdween het weder.

Maar ieder jaar komt het terug, en met de grootte van een hanetree wil het Visvliet naderen, van de wad-zijde. Toch kan het nooit het Friesche dorp naderen. Moeders, wees niet bevreesd voor de kinderen. Brand geen vuren, om het af te schrikken. Het spook zal u niet deren.

Want ieder jaar trekt ook de zee zich een hanetree terug. Een hanetree gewonnen - een hanetree verloren - is geen vreeswekkende nadering.

Alleen de bloedvlekken in de bedstede zijn gebleven, ter herinnering van dezen moord.