De Nieuwe Gids. Jaargang 45

[p. 236]

Moderne Duitsche literatuur

Erich Maria Remarque: Im Westen nichts Neues. - Propyläen Verlag, Berlin, 1928.

Er is geen boek, dat sedert jaren zoo de belangstelling der geheele internationale lezende wereld getrokken heeft als deze oorlogsroman. Een oorlogsroman, die verschenen is, waarschijnlijk zelfs geschreven is tien jaren nadat de oorlog beëindigd werd. De eerste jaren na den vrede zijn wij overstroomd met een hoeveelheid oorlogs-literatuur om van te duizelen, menschen-liefde, verbroedering, 't was om er wee van te worden. Waarom? Omdat het gevoel niet echt was, het was niets dan de zenuwreactie na een al te groote inspanning, na eene absolute uitputting. Pinthus Menschheitsdämmerung is hiervan wel een heel sterk voorbeeld. Dat is nu al jaren voorbij, is alles nu al welwillend vergeten. Maar eensklaps ligt voor ons allen een boek, dat een belangstelling trekt, die werkelijk buitensporig is. De opdringerige, ik zou haast zeggen Amerikaansche reclame, die voor het boek gemaakt is en nog gemaakt wordt, alleen, kan niet de oorzaak zijn van die algemeene interesse.

Deze belangstelling komt niet alleen voort uit de eigenschappen van dit boek; er zijn meer zeer goede romans gepubliceerd, die toch geen verkoopsucces hadden zooals dit. Dit boek, onmiddellijk in bijna alle beschaafde talen vertaald, heeft niet alleen de aandacht getrokken van de eigenlijke lezers in alle landen, maar ook zij, die vrijwel nooit een behoorlijk boek lezen, voelen zich aangetrokken tot dezen roman, dien zij zich plicht gevoelen te lezen.

Psychologisch moet er een reden zijn voor deze internationale belangstelling voor een boek geschreven door een der soldaten van een der vroegere vechtende partijen.

Ik geloof, dat dit de reden is: Tien jaren zijn voorbijgegaan sinds de militaire vrede gesloten is; tien jaren lang is de econo-

[p. 237]

mische oorlog in feite nog voortgezet; tien jaren lang hebben Volkenbond en Internationale Gerechtshoven geschillen trachten bij te leggen; tien jaren lang hebben politiek en diplomatie de wereld wederom beheerscht; tien jaren lang heeft de geheele wereld gehoopt op eene levens-zekerheid, niet meer bedreigd door oorlog en internationale verwikkelingen. Het resultaat? Eigenlijk een diep in een ieders onderbewustheid levende angst voor een nog feller internationale botsing. Wij wèten, dat elk gepraat, geconfereer en berechten gefaald heeft; wij weten, dat wij niet minder dan in de jaren vóór den oorlog op een vulkaan leven, die ieder oogenblik uitbarsten kan. Het is deze angst, die een ieder grijpen doet naar het boek, dat vertelt, niets anders doet dan verhalen van het leven in den oorlog, het leven, dat wellicht zeer velen onzer weer te wachten staat. Het is in dit verband ook, dat zeer velen zich weer tot een vrijzinnig Christendom wenden. Zelfs de materialistische sociaal-democratische partij ziet zijn aanhangers zich wenden tot een beweging als die der Woodbrookers, het religieus-socialistisch Verbond, enz. Van brood alleen kunnen ook deze menschen niet leven. Al heeft voor hen het kapitalistische Christendom, dat den oorlog predikt, afgedaan, zonder een zekere moreele verheffing kunnen ook zij hun bestaan niet voeren. Langzaam maar zeker is de heldenvereering uit den oorlog, waarbij de ‘helden’ ook nog politieke diplomaten moesten zijn, verdwenen. Hoogstens begraaft men ze nog op staatskosten en houdt officiëele redevoeringen of leest eindeloos-langdradige en zeer weinig objectieve Mémoires door.

Voor de groote massa is de held niet meer hij die den veldslag leidde en won, maar de algemeene onbekende soldaat, de doorsnee-mensch, die het zooveel jaren uithield, die voor wat goedkoope leuzen zich liet maken tot soldaat, die na jaren niet meer wist waarom hij eigenlijk in die hel aan het front leefde, die in het gemeenschappelijk gevaar eerst leerde wat mensch-zijn beteekende en wat het begrip ‘kameraad’ eigenlijk omvatte. ‘Kameraad’, niet meer voelde als mede-politieke-partijgenoot, maar als ‘broeder’ in den meest menschelijken zin, als mede-strijder voor en naast hem, die zijn leven veil heeft voor hem, die zijn ellende deelt. Zuiverst altruïsme.

Ik herinner mij hoe ik na gedurende vier jaren gemobiliseerd aan

[p. 238]

de grenzen geweest te zijn, terugkeerde naar wat wij als soldaten noemden de ‘burgermaatschappij’. In een maand tijd zag ik meer naijver, kleingeestigheid, bekrompenheid, angstige vleierij en burgerlijke benepenheid dan in 4 jaar tusschen de soldaten. Het is waar, hij, die eenmaal langen tijd uit de geregelde, beangstigend regelmatige burgerlijke samenleving is weggeweest, voelt er zich nooit meer tehuis, ook al moet hij er al zijn levensjaren slijten.

‘Wenn ich so sehe, in ihren Zimmern, in ihren Büros. in ihren Berufen, dann zieht das mich unwiderstehlich an, ich möchte auch darin sein und den Krieg vergessen; aber es stöszt mich auch gleich wieder ab, es ist so eng, wie kann das ein Leben ausfüllen, man sollte es zerschlagen, wie kann das alles so sein, während drauszen jetzt die Splitter über die Trichter sausen und die Leuchtkugeln hochgehen, die Verwundeten auf Zeltbahnen zurück geschleift werden und die Kameraden sich in die Gräben drücken! Es sind andere Menschen hier, Menschen, die ich nicht richtig begreife, die ich beneide und verachte’ (bladzijde 171, Im Westen nichts Neues).

Dit boek handelt over een groepje menschen, nog studeerende toen zij in den oorlog geroepen werden, overbodig, verdrongen door achtergebleven jongeren, toen de vrede geteekend werd Het is zoo neutraal verhalend geschreven, dat ieder politicus, - en ieder ‘behoorlijk’ mensch heeft toch een ‘politieke overtuiging’, - er het noodige van zijn gading vindt. Anti-militairisten, humanisten, democraten, massa-leiders zullen Remarque voor zich opeischen. En toch: hij behoort niet bij hen: hij is alleen een groot schrijver, die als mensch en als kunstenaar dit boek alleen zóó schrijven kon. Door een ongelooflijk gelijkmatig realisme van een grooter intensiteit dan welke vurige, vlammende peroratie ook. Juist de objectieve toon is waarborg voor de diepe menschelijke ontroering, voor het uiterste mededoogen, dat geen theatrale aanstellerij verdragen kan. Waarheid en Kunst verdragen door hun wezen geen pathos.

De vergelijking dringt zich natuurlijk op met ‘Le Feu’ van Henri Barbusse. Ook Barbusse gaf het leven van een eskwade, maar Barbusse was partij, zijn boek was geschreven met een diepe verontwaardiging, die toch vaak door een literaire neiging naar het detailleerende realisme te veel literatuur werd. Nu is het eigenaardige: de stijl van het boek van Remarque is latijnsch. Een korte,

[p. 239]

klare zinsbouw: geen lange zinnen met tusschenzinnen, niets geen omhaal, geen sentimenteele uitweidingen. Een koele, klare, latijnsche geest.

Nergens is de schrijver zijn opzet ontrouw geworden, nergens heeft hij zich geweld aangedaan, maar ook nergens is het boek hem te machtig geworden. Het gevoel van den schrijver was zoo sterk, dat de kunstenaar zich alleen uiten kon in een persoonlijk nergens gemouvementeerde of lyrische stijl, die bij schijnbare verdieping door verhartstochtelijking slechts zich verbreeden en daardoor vervlakken kon.

‘Im Westen nichts Neues’ is een boek, dat recht heeft op de eraan ten deel gevallen waardeering, ook van hen, die geen sensatie maar ontroering, waarheid en diep-menschelijke kunst zoeken.

Jan J. Zeldenthuis