De Nieuwe Gids. Jaargang 45

[p. 144]

Litteraire essenties door Frans Erens.

Ook bekende waarheden verkeeren niet in stilstand, maar zij zijn voortdurend onderhevig aan de veranderende invloeden der omgeving. Er is geen stilstand, in niets, en alle stilstand van gedachte is slechts hypothese, waar mee de mensch werkt om tot een bevrediging te komen. Wij worden vooruit geschoven, of wij willen of niet.

Waardeering van litteraire schoonheden is voortspruitend uit momenteele indrukken. Wij kunnen niet anders dan oordeelen naar de indrukken, die wij ondergaan op een zeker moment. Doch om een onbevangene, onafhankelijke en daar door zuivere appreciatie te krijgen, moeten wij ons op een standpunt plaatsen, waar wij door zoo weinig mogelijk dingen van buiten worden gestoord. En daar door kom ik tot de bewering, dat wij bij het aanduiden der waarden van een litterair werk ons op een zekeren afstand in den tijd daar van moeten bevinden. Om een product te overzien moeten wij gaan staan, zoo dat wij het van alle kanten kunnen beschouwen en daar voor moet het tot het verleden behooren.

Doch nu is de vraag: Hoe groot moet dat verleden zijn? Hoe ver moet het zich uitstrekken in den voorbij-geganen tijd? Dat moet ieder voor zich zelf beslissen. Hij moet aanvoelen de plaats, die hij moet kiezen om tot een vast standpunt te komen.

Daarom is critiek over tijdgenooten en dichtbij staanden onderhevig aan onzuivere beweringen en leidt zij vaak bij den lezer tot verkeerde inzichten. Werken uit een ver verleden, zoo als die der Grieken en Romeinen zijn niet in hun geheel door menschen van den tegenwoordigen tijd aan te voelen, omdat de fijne nuances voor ons daar bij verloren gaan.

[p. 145]

Het is duidelijk, dat wij bij werken van heden door allerlei invloeden worden bestemd. Een critiek van werken uit het al te verre verleden en ook van die van den huidigen dag is gevaarlijk, wanneer er een beslissend oordeel moet worden gegeven.

Over tijdgenooten bestaan slechts zeer weinig zuivere critieken. De afkeuring en de lof overschrijden dikwijls de grenzen. Zoo vinden wij bij Sainte-Beuve soms partijdige uitingen, die niet op waarheid berusten en men mag zeggen, dat zijn beweringen over de 16e, 17e en 18e eeuw meer te vertrouwen zijn dan die over de 19e.

Een goede afstand voor ons om een werk te beoordeelen, zou ik willen noemen de tijd van Flaubert, Maupassant, Huysmans. Daar bij bestaat kans om tot een bevoegd oordeel te komen. Die periode is niet te ver af en niet te dicht bij.

Een product van litteratuur is inhaerent aan den tijd, waar in het is ontstaan. Wanneer dus een generatie heeft afgedaan in het oog van de volgende, dan moet deze laatste, om tot de juiste waardeering der vorige te komen, nauwkeurig de verdorde takken opzoeken en de bloeiende waarden nagaan.

De banden die de stukken van het essentieele aan elkaar houden, zijn van den tijd. Alleen de banden. Iedere generatie rijgt aaneen op een andere wijze. Daarom verbleekt een werk steeds eenigszins, wanneer het bij een volgende terecht komt. Sommige critici beoordeelen een product alleen naar de banden, die de details aan elkaar houden. Wanneer die niet zijn dezelfde, die zij gebruiken, veroordeelen zij een werk. Dit is kortzichtigheid, want ten slotte komt alles aan op het vinden van het preciese en karakteristieke deel. Dit te vinden is hier hoofdzaak.

Men moet bij een beoordeeling ook ieder product stellen in den tijd, waar in het is ontstaan. Dat is moeilijker voor de onmiddellijk daar na komende generatie, dan voor de daarop volgende. De onmiddellijke opvolger staat er nog te dicht bij om zijn juiste standplaats te kiezen en hij zal grootere moeilijkheid hebben om zich een juist oordeel te vormen dan die na hem komen.

Waarheden hebben voor iedere generatie hunne eigen belangrijkheid. Waar door dit komt weten wij niet. Waarheden in consideratie in het begin der 19de eeuw slaan niet altijd in met dezelfde kracht in de 20e. Dat is nu eenmaal de geest des tijds, die zich vestigt op

[p. 146]

dit of dat in bepaalde dagen en jaren. Niemand kan zich daar aan onttrekken.

Het is belangwekkend om van een zelfde werk de opeen volgende vertalingen in den loop der tijden na te gaan. Zoo van de Ilias of van de Odyssee. De inhoud der feiten, de details blijven dezelfde, maar welk een verschil in het aan een rijgen, in het vormen van de snoeren der woorden!

Men ziet dan Homerus onder het stof der op elkaar volgende tijden.

Wij zijn tegenwoordig te veel verzot op het te-weten-komen van particuliere levensbizonderheden van beroemde mannen, op het kennen van hun levenswijze en vooral van hun zwakheden. Men vestige beter de aandacht niet op den persoon maar op de werken. Honderden levensbizonderheden kunnen in belangrijkheid niet tegen het werk zelf opwegen. Het werk zelf is misschien de eenige vorm, waar in het geestesleven van een auteur zich openbaart.

Iemand die een stuk litteratuur maakt en daar in legt een symboliek, zoodat het gebeuren in het drama of in het verhaal te gelijk iets anders moet uitdrukken, heeft in de meeste gevallen een dood ding gemaakt. Zulk een werk is niet uit de onbewustheid geboren. Het is niet opgeweld van zelf om zijns zelfs wil.

Om bewondering te kunnen gevoelen, echte blijvende bewondering, moet de lezer bij den auteur een zekere hoeveelheid onbewustheid bespeuren. Is er symboliek, dan moet deze niet zijn vooropgezet, maar zij moet harmonisch uit de conceptie voortkomen, volkomen natuurlijk uit de onbewuste schepping.

Daarom zullen de werken ontstaan om en door een gewilde symboliek in den loop der tijden geen stand houden.

In de litteraire kunst is de Vondst alles. Gij moet den lezer verwonderen, verrassen. De aandoening, het sarcasme, de ironie, de passie, als zij op zich zelf staan, zijn niets. De Vondst met hen vereenigd is voortreffelijk.

De Vondst op zich zelf is reeds veel en kan het zaad der schoonheid worden genoemd. Door de Vondst is Sainte-Beuve groot in de critiek en is Victor Hugo groot in de poësie.

[p. 147]

Wat is de Vondst? Zij is de ontdekking. Zij is het innerlijk gevoel van het verrassende, dat uit het bewustzijn komt van iets nieuws te hebben gevonden, iets dat men te voren niet kende. Uit die ontdekking komt dan de bevrediging van iets te hebben bereikt.

Het is de Vondst, die maakt, dat een stuk proza of poëzie waard is om te worden gelezen. Zoo was er in een hoofdartikel van Rochefort in den Intransigeant steeds één Vondst.

In deze wirwar der tijden, waar in alle kunsten naar beneden schijnen te nijgen, is het zaak voor den artiest zijne gedachten met onverbiddellijke gestrengheid vast te houden om niet te worden gedreven naar alle vier windstreken.

Wij zijn in onze dagen de slachtoffers, niet van gezonde normale, maar van zieke menschen, van hen die buiten het spoor van de normale menschheid zijn geraakt. Zoo waren wij indertijd de volgelingen van den zieken Nietszsche in de wijsbegeerte en zoo ondergingen wij den invloed van den zieken Marcel Proust.

Een zieke kan veel bereiken, omdat de slagboomen, die den normalen mensch in het spoor houden, voor hem zijn weggevallen. Op Nietszsche wil ik niet verder ingaan, doch over Proust zie ik mij gedwongen een oogenblik na te denken.

Hij heeft de wegen der ziel nauwkeurig bestudeerd in zijn binnenste. Hij heeft gereproduceerd alle mogelijkheden der gedachtewegen. Hij spreekt die mogelijkheden alle uit en hij heeft ze uitgesproken niet als mogelijkheden maar als in de werkelijkheid getreden feiten. Hij had een deel daar van moeten laten rusten in eene doodgeboren realiteit.

Wil iemand aanspraak maken te zijn een goed schrijver, dan moet hij alleen opteekenen de gedachtefeiten, die de mogelijkheid hebben in het rijk der realiteit te treden. Een groot aantal gedachten doet zich in de psyche bij een schrijver op, maar hier moet hij zorgvuldig kiezen. Slechts een paar kan hij gebruiken: maar de rest moet hij laten liggen in de diepe duisternissen van het niet-realiseerbare.

Er zijn momenteele gedachte-flikkeringen, die moeten worden opgevat als iets dat ver weg is, waar men niet te gretig naar moet grijpen, maar dat er toch is, zoo als een bliksemstraal, die maar één of een halve seconde duurt.

[p. 148]

Bij het lezen van werkelijk superieure stukken litteratuur ontstaan beschouwingen, die zich onwillekeurig bij een onderzoeker laten gelden, of liever gezegd opkomen, want laten gelden doen zij zich juist niet. Het zijn er van die welke vervluchtigen, wanneer men ze denkt vast te houden.

Zij zijn er geweest, dat is zeker. Waarom zijn zij in het ijle verdwenen? Is het omdat zij innerlijk niet samen hangen met den gedachtegang of is het uit pure zwakheid van den denker?

Een beoordeelaar of lezer kan op zulke momenten zijn oordeel stop zetten. Hij kan de waarde van het gedicht of het proza-brok niet meer als iets zelfstandigs beschouwen, maar hij kan uit de verte de kosmische werkingen der geheele natuur gade slaan en zich volkomen laten gaan op de onverbiddelijke wetten, die de aarde en hare bewoners beheerschen.

De beoordeelaar treedt dan volkomen in zich zelven terug, vernietigt voor dat moment zijn eigen denkvermogen, maar laat de verschillende bewegingen der schepselen op zich inwerken. Ik zal niet zeggen, dat deze methode van indrukken ontvangen altijd de juiste is. Zij kan slechts in bepaalde gevallen worden aangewend, want de beoordeelaar zal meestal het vruchtbaarst op eigen denk-individualiteit moeten steunen, om tot de waarheid te komen. Hij moet zich zelf dan als een veroveraar beschouwen op een terrein, waar over hij heer en meester wordt.

Wanneer ik b.v. ga redeneeren over de voortreffelijkheid van Homerus en Virgilius, kom ik er niet door de bloote individueele beoordeeling, door het in scherpe werking brengen van mijn denkvermogen. Want als ik ga redeneeren, dan zijn er momenten, waar op ik aan Virgilius de voorkeur zou kunnen geven, zoo als Dante heeft gedaan, doch in mijn onderbewustzijn is een waarschuwende stem, die mij toeroept een anderen weg te nemen om tot de waarheid te komen. Ik moet dan aan mijn eigen redeneering het stilzwijgen opleggen en de gebeurtenissen bij Homerus verhaald, invoegen in het algemeene wereldgebeuren.

Wanneer ik dan bij het aan den geest voorbij trekken der Homerische feiten één en hetzelfde tempo kan waarnemen, als bij den gang der dingen in de groote natuur, dan ben ik wel verplicht te besluiten, dat hier heeft plaats gehad een evolutie volgens van mij onafhankelijke wetten.

[p. 149]

En moet ik dan niet aan deze feiten recht laten wedervaren? Steunen zij niet op het stabiele en waren die andere niet een product der fantasie, die geen duurzame vastlegging konden bereiken, die geen vruchtbaar bestaan konden vormen?

Bij ons allen komen ideeën op, die als vallende sterren zij en die wij niet kunnen omvatten in hun geheel. Mogen wij ze niet noteeren? Heeft een ander het recht iemand ter verantwoording te roepen, omdat hij een idee niet tot haar grondslagen heeft uitgewerkt?

Wij kunnen den dichter van de Ilias wegcijferen en bij het overdenken van zijn schepping alleen de natuur in haar algemeene werking aanschouwen. Virgilius treedt als een individueele, in-zich-zelf-gekeerde zanger op. Homerus schijnt boven zich zelf te zijn uitgerezen en ik vermoed, dat daar in één grond van zijn voortreffelijkheid ligt.

Zoo als ik echter reeds zeide, moet deze wijze van litteraire aanvoeling, waar bij het intellect op een zekere manier wordt stopgezet, met groote omzichtigheid en alleen bij superieure werken worden aangewend.