De Nieuwe Gids. Jaargang 44

[p. 540]

De steen van Kota Gedeh door Mr. Dr. D. Albers.

Over heel Midden-Java strekte zich in oude tijden het heilig rijk van Mataram uit. Groot en machtig wisten zich zijn vorsten, door een bovenaardsche glorie omstraald, wijl hun voorvaderen niet van menschen, maar van hemelingen afstamden. Hun bestuursdaden werden door wijsheid geleid, ook dan, wanneer deze daden voor het menschelijk oog soms hard mochten lijken. Immers zij wisten meer dan gewone stervelingen en hun goddelijke voorvaderen verhelderden in moeilijke omstandigheden hun inzicht.

Andere vorsten aan de grenzen van het rijk koesterden een eerbiedige vrees voor hen. Zij breidden hun gebied gestadig uit en de bewoners der veroverde landen achtten zich altijd gelukkig voortaan onderdanen te zijn van Matarams heerschers.

Zoo bloeide dit machtig vorstendom op het door de natuur zoo rijk gezegende Java onder de immer stralende zuidelijke zon in de vervlogen eeuwen, toen nog nimmer een Westerling de schaduw der Midden-Javaansche palmen gezocht had.

Edoch, overeenkomstig Allah's alwijs besluit is hier op aarde niets volmaakt, opdat de mensch door het overwinnen van tegenstand zijn krachten kan stalen en hij niet reeds hier beneden zich in de hemelsche zaligheid verplaatst wane, voordat hij zich door strijd en zelfoverwinning daartoe waardig heeft gemaakt.

Zoo hadden ook de Sultans van Mataram hun zorgen. Deze hielden geen verband met hun buitenlandsche tegenstanders, die zij door hun veldheerstalenten en den ontembaren moed hunner krijgers steeds gemakkelijk overwonnen. Ook drukten de staatszorgen hen niet overmatig zwaar, want zij wisten te heerschen en hun onderdanen aanvaardden zonder morren hun besluiten.

[p. 541]

Wat steeds weer aanleiding gaf tot moeilijkheden, dat waren enkele oproerige elementen, meestal van vorstelijken bloede, die zich om een of andere reden gekrenkt voelden en daarom een aantal ontevredenen rond zich verzamelden, waarmede zij zich in de bergen verschansten. Van uit hun veilige meestal zeer moeilijk te ontdekken schuilplaatsen hielden deze terecht vogelvrij verklaarde rebellen dan strooptochten in de omliggende desa's, roofden de dochteren der eenvoudige landlieden en eigenden zich met geweld hun vee en oogst toe. Steeds driester werd hun optreden, totdat de Sultan een krijgsmacht tegen hen uitzond om zijn onderdanen te beschermen, maar vooral ook om niet de meening onder zijn volk te doen ontstaan, dat iemand in den lande straffeloos met het gezag van den almachtigen vorst kon spotten.

Dikwijls was het slechts met de uiterste moeite en ten koste van veel menschenlevens, dat de roovers konden worden opgespoord en hun verdiende loon door de krissen van des Sultans soldaten konden ontvangen. Veeltijds doken dan weer elders nieuwe benden op en men was er aan gewoon geraakt om het gezag van den regeerenden vorst af te meten naar het aantal opstandigen en den tijd, gedurende welken deze zich staande wisten te houden.

Zoo gezien, is Senopati I wel de allergrootste van de heerschers over het roemruchtig rijk van Mataram geweest. Twee en tachtig jaren achtereen dekte hem de vorstelijke gouden pajong en onder zijn regeering bereikte het land zijn hoogsten bloei. Nimmer hadden de grenzen zich wijder uitgestrekt, dan toen hij zijn krijgsscharen aanvoerde, nimmer heerschte er grooter welvaart en rust en een voor een waren alle oproerlingen gevangen genomen en met den dood gestraft.... op één na.

Hij was een neef van den Sultan; zijn naam blijve als vervloekt voor altijd verzwegen. Steeds weer wist hij aan zijn vervolgers te ontkomen en zwaar drukte zijn hand op de desa's aan den voet van het Zuidergebergte, waarin hij zich na zijn maar al te goed gelukkende strooptochten terugtrok en zich wist te verbergen of desnoods te verdedigen. Alle expedities tegen hem uitgezonden keerden veelal met groote verliezen en altijd onverrichter zake terug naar Kota Gedeh, waar de Sultan zijn Kraton bewoonde.

De vorst brandde van verlangen er zelf op uit te trekken, maar in eigen persoon kon de heerscher wel op het slagveld de vijandelijke

[p. 542]

scharen bevechten en edelen krijgsmansroem verwerven, maar tegen een roover optrekken, dat gedoogde de aloude adat niet. Zwaar leed de groote Senopati onder den smaad, die hem en zijn gezag aldus werd aangedaan. Niets vermocht zijn sombere stemming te verdrijven. Zelfs in de vorstelijke wajang, die onder zijn leiding tot een volmaaktheid van stijl en schoonheid was opgevoerd, schiep hij geen behagen meer en zijn eerste vrouw, de Sultane, die hij anders steeds een gewillig oor leende, kon hem thans uit zijn droefgeestigheid niet opwekken. Bijna had hij zijn rijk tot volkomen rust en vrede gebracht als geen zijner voorgangers en nu deze eene kwade geest. Hij kon des nachts op zijn koele sponde den slaap niet vatten en voorzeker zou hij geen gelukkig uur meer kennen voor in dezen raad geschaft was.

Toen kreeg Allah erbarmen. Op een ochtend verzocht zijn meest geliefde dochter, de edele prinses Mas, de Goudene. verlof om het woord tot hem te richten. Zij sprak haar droefenis uit over de zorgen haars vaders en zeide geen hooger plicht te kennen en zich geen grooter vreugde te kunnen denken, dan om te trachten hem te helpen, zij het met hare zwakke krachten. Een nietige worm, zoo voerde zij aan, kan soms een boom doorknagen en tot vallen brengen, waar een sterke olifant vergeefs zijn schouders tegen zet. Zij vroeg vergunning zich als een eenvoudig meisje uit het volk te verkleeden ten einde zoo den opstandeling te naderen en te trachten zijn liefde te winnen. Slaagde zij hierin, dan zou zij hem zeggen wie zij was en van hem onderwerping aan zijn wettigen heer eischen.

Getroffen omhelsde Senopati zijn dochter. Rein en puur voelde hij haar liefde, gelijk het edele metaal, waaraan zij haar naam ontleende. Maar kon hij de gevraagde toestemming geven? Zij was zijn oogappel en haar voor langeren tijd te moeten missen zou bijna nog erger wezen dan zijn tegenwoordig leed. Bovenal echter huiverde hij bij de gedachte aan de gevaren, die haar teedere schoonheid zouden bedreigen, wanneer zij, die nimmer ontberingen had gekend en voor wie steeds alle moeilijkheden uit den weg waren geruimd, alleen en onbeschermd voor een zoo avontuurlijk pogen naar de bergen zou trekken. Maar was er een andere uitweg en eischte het staatsbelang niet om ook desnoods dit offer te brengen? Was het misschien niet Allah zelf die de prinses dit plan had ingegeven?

[p. 543]

Kortom, de kleine dappere Mas kreeg verlof haar plan uit te voeren en zij slaagde. Het zou haar bescheidenheid oneer aandoen om te vertellen, welke moeiten zij met taaie volharding overwon en hoe gedurende den geheelen tocht haar wilskracht voortdurend op de proef gesteld werd. Zij bracht den rebellenleider, bereid tot onderwerping, mede naar haars vaders Kraton. Zij had haar doel bereikt, althans zoo zag het haar vader, die haar in dankbaarheid en liefde aan zijn hart drukte, zoo zagen het ook alle anderen, die in den Kraton woonden en het volk, dat zich bevrijd voelde. Maar de prinses trok zich bescheiden en schijnbaar onbewogen, zooals dit betaamt, in hare vertrekken terug. In haar hart wist zij, al was dit een geheim, dat zij ternauwernood aan zich zelve dorst te bekennen, dat zij maar in schijn had overwonnen. Want in haar was de liefde ontwaakt, voor den man, die - zij wist het - zijn snood verzet met den dood zou moeten bekoopen. Dat eischte haar vaders eer, dat kon niet anders, al zou haar geluk er voor altijd door worden verwoest.

Den volgenden dag zat Senopati I in zijn groote pendopo, waarvan het met een gouden stralende zon op rooden ondergrond versierde dak door rijk gebeeldhouwde zuilen werd gedragen. De troon stond op een grooten steen zonder eenig versiersel, maar heilig en eerwaardig, omdat hij niet door menschenhanden was gemaakt en omdat van ouds de vorstelijke troon er op had gestaan. Hier knielde de rebel neder om zijn onderwerping door een voetkus te bezegelen en hier was het, dat de Sultan hem, wiens daden alleen door den dood konden worden uitgeboet, eigenhandig een kris in het hart stak. Als door den bliksem getroffen stortte de zondaar neer en toen zijn hoofd op den heiligen steen viel, week deze op de plek van aanraking als in afschuw terug, zoodat er een diepe deuk in ontstond. De opstandeling werd, daar hij van vorstelijken bloede was, op de begraafplaats der Sultans ter aarde besteld, maar men dolf zijn graf onder den drempel, zoodat een ieder, die er binnengaat, ook thans nog den grafsteen met voeten treedt.

Nu heerschte alom rust in het rijk en vreugde, maar niet alzoo in den Kraton. Want de zoozeer geliefde prinses kwijnde weg als een geknakte bloem, naar men meende als gevolg van de doorgestane moeiten en gevaren. Niets werd onbeproefd gelaten om haar wegvliedend leven te behouden, maar noch de teedere zorgen

[p. 544]

harer ouders, noch hun vurige tot Allah opgezonden gebeden mochten baten. De Gouden Prinses stierf na enkele maanden nog voor zij den voor haar verkozen gemaal in het huwelijk kon volgen.

Den steen deed de Sultan uit zijn troonzaal verwijderen en in den tuin leggen, want het was hem een gruwel om door de deuk steeds weer aan het gebeurde herinnerd te worden.

* _* *

Vele jaren later, toen Sultan Senopati I reeds in hoogen ouderdom was, gebeurde het, dat de Godin van de Zuidzee, die haar paleis diep onder de golven heeft, waar zij door witte apen op haar wenken bediend wordt, op een van deze wegens het veronachtzamen van een bevel vertoornd raakte. Tot straf verbande zij hem en liet hem op de kust van Mataram aan land werpen. Hier vingen visschers het vreemde dier en brachten het aan den Sultan. Deze liet hem in de vorstelijke tuinen aan een ketting leggen en toen de grond in den regentijd vochtig werd, gaf men hem den steen, die vroeger onder den troon gelegen had, om op te zitten. Op feestdagen kreeg het volk verlof om naar het wonderlijke beest te komen kijken, maar men moest voorzichtig zijn om hem niet te sarren, want dan werd hij kwaad als een mensch en wierp met de steenen ballen, die hem gegeven waren om mede te spelen. Oude geschreven verhalen omtrent den witten aap van de Godin der Zuidzee zijn nog heden ten dage op Java in omloop. Men leest er in hoe het dier opvallend geleek op een mensch, alleen zijn huidskleur was in plaats van bruin blank. Hij lachte en huilde als een mensch, was niet behaard als andere apen, maar had alleen hoofdhaar. Zijn geluid deed denken aan het spreken der menschen, maar het was een apentaal, die niemand verstond. Ook kraste hij onherkenbare teekens, die wel eenigszins op letters geleken, in den steen. Jaren lang strekte hij tot vermaak van de bezoekers van den Kraton en zelfs de oude Sultan, die na den dood van zijn geliefde dochter nimmer meer zijn oude vroolijkheid had teruggekregen, glimlachte een enkele maal om de potsierlijkheden van het vreemdsoortige, bijna menschelijke dier.

* _* *

[p. 545]

Wie thans Kota Gedeh bezoekt, zal er van den Kraton uit de tijden van Senopati I niets meer vinden. Deze is reeds lang verdwenen, omdat de oude Javaansche adat wilde, dat om de honderd jaar een nieuwe Kraton op een andere plaats werd gebouwd. Alleen één ding herinnert er nu nog in het kleine plaatsje aan vroegere glorie. Het is de oude steen, die eens onder den vorstelijken troon lag en later den witten aap tot zitplaats diende. Hij wordt in een klein hutje bewaard en een eenvoudige desa-vrouw verdient een schamel stuk brood door deze historische reliquie aan belangstellenden te laten zien. De steenen ballen, waarmede de aap gespeeld heeft, liggen er nog naast en de deuk. die eeuwen geleden door het hoofd van den rebel in den steen geslagen werd, is nog duidelijk te zien.

Neemt men een lantaarn mede, dan zijn ook de letterteekens, die de aap om den tijd te dooden in den steen gekrast heeft, met eenige moeite voor het grootste deel te ontcijferen. Bovenaan staan in een cirkel duidelijk leesbaar de volgende woorden: ‘Zoo gaat de wereld. Ainsi va le monde. Ita movetur mundus. Cosi va il mondo.’

Daaronder volgen een viertal latijnsche zinnen, nog gedeeltelijk leesbaar. De twee eerste beteekenen waarschijnlijk: ‘Kijkt naar een onbekende en lacht. Veracht u zelf; gij, die werkelijk waard zijt om veracht te worden.’ Van den derden zin zijn alleen leesbaar de woorden: ‘ongeluk’, ‘aangegaapt worden’ en ‘dwazen’. De vierde zin luidt: ‘Tot eeuwige herinnering aan een ongelukkig slachtoffer van het noodlot.’ Daaronder staan de letters J.G.M. en een jaartal, dat waarschijnlijk 1657 beteekent.

De witte aap was dus wellicht de eerste Nederlander, die als schipbreukeling den bodem van het heilig rijk van Mataram betrad. Het gedenkteeken, dat hij ons naliet, is wel een treurige herinnering aan zijn droevig lot.