De Nieuwe Gids. Jaargang 44

[p. 535]

Moderne Duitsche literatuur door Jan J. Zeldenthuis.

Bij den dood van Hugo von Hofmannsthal, 15 Juli 1929.

Hoe vele duitsche stemmen werden gehoord sinds 1918? Het was geen concert, het was 't druk-doenerige lawaai van een Jodenmarkt! Wie het hardste schreeuwde, wie het beste wist te overvragen, bereikte de beste resultaten, zoowel in materieelen- als in beroemdheidszin. Ieder jaar bracht andere grootheden naar voren, maar ieder jaar zag ook tallooze celebriteiten van vorige jaren in het niet der werkelijk gerechtvaardigde vergetelheid verzinken.

Gevoel en intellect, verdieping en extaze, veralgemeenen en bizarrerie streden een strijd, waarin meestal politiek en geloof als kampvechters optraden. Het terrein van den strijd. - vroeger tijdschrift, bijeenkomst en eigen werk, - verplaatste zich naar dag-blad en koffiehuis. Het toeziende en soms lezende publiek bracht het niet verder dan tot een zich vervelen, een ongezond snobisme of een belachelijk zich amuseeren.

Eén troost: van tijd tot tijd vibreerde plotseling het geluid van een enkele stem. Een dichter sprak. Het magistrale geluid van Stefan George werd weer gehoord. Gehoord.... eigenlijk niet, daarvoor was er te veel lawaai en in de democratische gelijkberechtigdheid te weinig zwijgend ontzag, maar dan toch in ieder geval bemerkt. De aandachtige luisteraar ontdekt vol innerlijke vreugde dit geluid en prees zich gelukkig het van nabij te kunnen beluisteren. Evenzoo dat van Rilke en nog enkele andere dichters in den waren zin des woords.

Enkele anderen: ook Hugo von Hofmannsthal: jong was hij lyrisch dichter, later vooral prozaïst, niet roman-schrijver, maar maker van dat fijne, beschouwende proza, handelende over kunst en

[p. 536]

kunstenaars, leven en dood. Dan: de bewerker in den meest artistieken zin van de drama's van Sophokles en later van menig oud volksstuk als b.v. het Nederlandsche Elckerlic, ten slotte de eenige dichter, die een behoorlijk libretto wist te schrijven (b.v. voor de muziek van Richard Strauss ‘Der Rosenkavalier’ enz.) en zelf eenige op zijn minst genomen interessante tooneelspelen schiep.

Men beweert ten onzent en in Duitschland geregeld, dat er voor het tooneel geen dichters meer te vinden zijn! Welk een ongemotiveerde dwaasheid. Juist is, dat er voor de dichters geen tooneel meer is. De intensiviteit van het moderne leven is oorzaak geweest, dat het z.g. groote, uitgaande publiek geen aandacht genoeg meer had voor werkelijke serieuze kunst. Dit publiek prefereerde lichtere ontspanning zooals revue, opera, variété en tenslotte cabaret-dansant. Om deze uitgaanders te trekken begon het eene gezelschap het andere te overtroeven: de menschen wilden wat zien, de moede zenuwen wilden geprikkeld worden. Het gevolg was: revues met (in Berlijn) ‘Tausend nackte Mädchen’ (dit was zoowel de titel als de attractie!), opera's waarbij olifanten en kameelen ten tooneele gevoerd werden (er werd vooral niets meer aan de fantazie der toehoorders overgelaten!), variété's en dancings met de meest excentrische en exotische ‘kunstenaars’. Het einde? Zij, die werkelijk voor kunst belangstelling koesterden, zijn van het theater vervreemd en het geblazeerde z.g. uitgaande publiek loopt van louter verveling van de eene vermaaksinrichting (want dat waren de theaters geworden) naar de andere; heeft vandaag een rage voor primitieve russische ‘kunst’, morgen voor een negerdanseres en overmorgen voor huilerige dansmuziek. Niets heeft een blijvende bekoring. De meestentijds allerdwaaste proefnemingen vinden belangstelling. De verwording ging, - en gaat, - zoo ver, dat wie dat wil zelfs in staat is een nieuwe religie te stichten. Nu het, met het allerbeste der menschelijke ziel verbonden, geloof niet meer veilig is, wat kan er dan van de kunst, die toch aan godsdienst het meest verwant is, terecht komen? Een uiting van een verworden Tijd!....

Men moge mij verwijten, dat men van de jeugd geen bezonken kunst verlangen kan, juist; maar om elk nog zoo embrionaal geschreeuw dadelijk als primitieve, - dus gezonde, - kunst te

[p. 537]

aanbidden, is toch een uiterste, dat onaanvaardbaar is. Zeker, de kunst kan en mag en zal ook wel nooit verstarren in een bloedeloos formalisme, daarvoor is het Leven zelf ten slotte toch te sterk; het zegeviert altijd weer over onnatuur en verstarring.

Stefan George gaf aan de Duitsche Taal wederom Het Woord, en herstelde het kunstenaarschap in zijn volle waarde: profetisch priester in dienst der Schoonheid. Tot de eersten, die zich om hem groepeerden, behoorde ook Hugo von Hofmannsthal. Ook hem was het woord de koninklijke drager van een Idee, ook voor hem bestond er niets ergers dan het misbruiken van het woord; in wezen iets wat elk dichter haat, maar welke haat in den alles overweldigenden stroom van de dagblad-schrijverij dreigde weggespoeld te worden.

Stefan George is de magistrale Dichter, die zijn Taal-missen celebreert in de oude kathedralen van zijn vaderland, Hugo von Hofmannsthal is de uiterst taal-gevoelige zanger, die, - de innerlijke verdieping en beschaving in zich dragend om niet tot een taal-virtuoos te degenereeren, - het magistrale gebaar mist, maar een melodie aan het eigen instrument weet te ontlokken, die als bovenaardsch zou kunnen klinken in het koor van de kathedralen van Stefan George. Het is vaak of al het leed van deze wereld zich sublimeert in de verzen van Hugo von Hofmannsthal:

Und Kinder wachsen auf mit tiefen Augen,
Die von nichts wissen, wachsen auf und sterben,
Und alle Menschen gehen Ihre Wege.

Und süsze Früchte werden aus den herben
Und fallen nachts wie tote Vögel nieder
Und liegen wenig Tage und verderben.

Und immer weht der Wind, und immer wieder
Vernehmen wir und reden viele Worte
Und spüren Lust und Müdigkeit der Glieder.

Und Straszen laufen dort durch Gras, und Orte
Sind da und dort, voll Fackeln, Bäumen, Teichen.
Und drohende und totenhaft verdorrte....

[p. 538]

 

Wozu sind diese aufgebaut? und gleichen

 

Einander nie? und sind unzählig viele?

 

Was wechselt Lachen, Weinen und Erbleichen?

 

 

 

Was frommt das alles uns und diese Spiele,

 

Die wir doch grosz und ewig einsam sind

 

Und wandernd nimmer suehen irgend Ziele?

 

 

 

Was frommts dergleichen viel gesehen haben?

 

Und dennoch sagt der viel der ‘Abend’ sagt,

 

Ein Wort, daraus Tiefsinn und Trauer rinnt

 

 

 

Wie schwerer Honig aus den hohlen Waben.

En, wat men nooit denken zou, dit vers en andere gedichten, de meer dramatische lyrische stukken als ‘Der Tod des Tizian’ en ‘Der Tor und der Tod’ zijn geschreven door een 18-jarig jongeling, waarvan Hermann Bahr in een onbewaakt oogenblik zeide: ‘ich kann ihm nur nicht verzeihen, dasz er nicht mit zwanzig Jahren starb; er wäre dann die schönste Gestalt der Weltliteratur.’

Er is een voorname terughouding in zijn zoo zeer persoonlijke uitingen. Tegelijkertijd is er geen dichter, die zoo verfijnd de diepste roerselen der ziel weet te laten zingen in zijn lied.

Daarna zijn proza! Zou men ook misschien kunnen zeggen, dat zijn verzen op den duur te veel muziek zijn, te veel innerlijke trilling, die niet meer de volle macht der menschelijke ontroering met zich meedraagt, dan is daar een grond van waarheid in: dit was het gevaar, waaraan dit dichterschap blootgesteld was, welk gevaar een enkele maal ook erger werd dan een enkele bedreiging, - het proza van Hugo von Hofmannsthal is van een fijnzinnige klaarte en van een princelijke voornaamheid, die hare critische wederga niet heeft. ‘Der Dichter und diese Zeit’ en zoo veel andere ‘Aufsätze und Reden’, die alle opgenomen zijn in de zesdeelige, in 1924 verschenen ‘Gesammelte Werke’ zijn literatuur in den besten zin des woords.

En zijn tooneel-stukken zijn te goed voor het tooneel van van daag. Zij zijn er te schoon, te diep en te weinig enerveerend voor.

[p. 539]

Nu is hij dood, en hoe tragisch gestorven! Zijn 26-jarige zoon, die gedrukt werd door de materieele moeilijkheid een betrekking te vinden, die voelde, wat deze vader zeker niet merken liet, dat hij leefde ten laste van zijn vader, pleegde zelfmoord. Hugo von Hofmannsthal, nog altijd werkend, leed aan arteriosclerose; men bespaarde hem elke opwinding. Op weg naar de kerk, ter begrafenis van zijn zoon, krijgt hij een beroerte, komt uit de bewusteloosheid niet meer tot kennis en sterft 65 jaren oud in zijn geboortestad Weenen.

Het luide leven gaat verder, de literatuur zal niet blijven staan, maar er is een stem stil geworden, die ons lief was, een geluid, dat in dezen vervlakten tijd niet zoo gauw weer zijn echo vinden zal.