De Nieuwe Gids. Jaargang 44

[p. 381]

Hélène Swarth door Willem Kloos.

Het groote levensbeginsel, dat den lyrischen dichter maakt, is, dat hij altijd naar zichzelven ziet, en ook in alles óm hem slechts naar zichzelven ziet.

Zijn uren gaan op en neder in een ordelooze warreling van stemmingen, die tot fantasieën worden, van fantasieën, die hem een stemming zijn. Want soms komt de stemming het eerst, dan weder de fantasie. Hij zit aan uw tafel en ge meent, dat hij een boterham eet, maar van die boterham weet zijn dieper Ik niet, want in hem groeit een haat of een liefde, een verlangen of een droefenis tot een rhythme van kleurige woorden op, en hij gaat een eind verder zitten, en schrijft, en steekt dán eerst het laatste stukje in zijn mond. Zijn gansche leven is als een partituur van stemmingen te beschouwen, stemmingen, die hij ondergaande is, aan wier wording hij niets doen kan, waar zijn daaglijksch Ik buiten staat; en het eenige, waarvoor hij te zorgen heeft, is, dat hij virtuoselijk de muziek er van spelen leert.

En al die stemmingen, zooals ik zeide, zijn vergeluidingen en verbeeldingen van zijn eigen Ik. Hij ziet naar zichzelven en ziet zichzelven in allerlei gedaanten en vermommingen en toestanden, al naar zijn gevoel van het oogenblik: als een heerscher over allen, een verlaten misdadiger of een armen en vernederden gek. Hij ziet naar anderen en zoekt in hen zichzelf weer, en beoordeelt hun woorden en gebaren en handelingen naar de bijzondere motieven van zijn eigen organisme, en maakt zich dan verbeeldingen van hen, die leelijk of mooi zullen zijn, al naar gelang zijn zucht naar overeenstemming tusschen hen en zichzelven minder kan bevredigd worden of meer. En de gansche natuur is hem slechts een

[p. 382]

symbool van zijn eigen Zijn in smart en vreugde, en de gansche geschiedenis der menschheid één machtige illustratie van de groote sentimenten en daaruit gekristalliseerde gedachten, waaruit zijn eigen, rijk Wezen bestaat.

Natuurlijk, dat de mensch, die altijd naar zichzelven ziet, die alleen maar zijn eigene Ikheid erkent, de meest ijdele en eigenlievende van alle stervelingen wordt. Nu hoor ik zeggen, dat ijdelheid eene ondeugd is. Maar ik, die niets afweet van deugd of van ondeugd, niets van reglementen door menschen gemaakt, die droomen voor mij zijn, ik, die alleen mijn eigene natuur begrijp, ik zeg, dat ijdelheid eene mooiheid kan wezen. Niet de ijdelheid der zich opdringende bemoeizucht, die het besef van eigen grootheid wil stooten in de menschen, met een slag op de tafel, en vooruitgestoken hoofd, die tuk is op wereldsch voordeel, en met zorg uitrekent, hoe zij het best tot de gewenschte verheffing komt, die zwelgt in zichzelve, met de onreine gedachte, hoe zij nu zelf wel het meeste genot hebben kon, zij, de wreedaardige ijdelheid, voor wie medelijden met anderer leed alleen eene genieting ten eigen bate, en het lijden van anderen slechts eene voldoening van eigen schoonheidsverlangen kan zijn, die leelijke, in zichzelflevende, zelfgenoegzame ijdelheid, die bedoel ik niet; maar de andere, meer menschelijke, die glimlacht tegen de menschen en tegen hen weenen kan, zoodat de menschen haar met opene armen te gemoet komen, die ijdelheid, die niet anderen dwingen wil tot bewondering van eigene al-éénige reusachtigheid, maar die anderen emotionneeren wil, tot hun het hart bonst en hun oogen vochtig worden, zoodat allen met haar medelijden in één lijden vol geluk van schoonheid en liefde, een ijdelheid, die zich zelfs, als het noodig is, kan terugtrekken en schijnbaar verkoelen tot een opperste versteening, om dan toch nog lief te hebben, in stilte, de ijdelheid kortom van het niet bewonderd, maar bemind willen zijn, die ijdelheid is de mooie ijdelheid. Zij is de ijdelheid, die eenig en alleen den grooten lyrischen dichter maakt, den dichter, die de harten van geslacht na geslacht doet schreien van smartelijke weelde, en dan weer opspringen in het blijde bewustzijn van een groote, hooge, zuivere menschelijkheid, die eens zoo ontzettend goed en mooi is geweest, maar die nu voor altoos is voorbijgegaan.

[p. 383]

II.

Dichters zonder hart in hun kunst zijn als lampen, die men niet aan mag steken. Die kunnen gebeeldhouwd zijn en ingelegd, heel fraai om aan te zien, maar den eigenlijken dienst, waartoe alle lampen bestemd zijn, n.l. om licht te geven, dien vervullen zij niet. Zoo ook zijn gedichten geen prachtsieraden, om stil-koud aangestaard, maar levende dingen, om heel warm meêgevoeld te worden. En dát is wel de reden, waarom ik hoe langer hoe meer ben gaan houden van de verzen van Mejuffrouw Swarth.

Zij is het zingende hart in onze letterkunde, dat zich geeft aan de wereld, naakt in zijn glorie-volle schoonheid en goedheid, schoon in zijn ademende, bloedende menschelijkheid, offerhande van zichzelve op het altaar der Moisa, dan welke de Moisa geen lievere weet. Zij schreit en lacht en zij klaagt en toornt en aanbidt en vertwijfelt, en zoekt en grijpt om zich heen met tastende handen, of zij zichzelf ook ontmoet in de wereld daar buiten, om dan zichzelf terug te vinden in de streng gedane fresco's van haar symboliek verbeelden, in haar hoogste kunst.

Ik houd vol, wat ik eenmaal beweerde, dat aan Hélène Swarth de toekomst onzer dichtkunst behoort.

Mannen mogen sterk zijn, en luider spreken, hooger of zwaarder, met machtiger armgebaar, maar er is geen onder hen, die zichzelf vergeluiden thans, die aan zoo eene opperste vrouwelijke weekheid zoo een strenge kracht van kalme visie, aan zoo eene onverbrokene productie-macht zoo een voortdurenden vooruitgang paart.

Ja, als Hélène Swarth niet zoo héél erg vooruit ging, had ik nooit durven zeggen, wat ik nú heb gezegd. Ieder harer bundels is beter dan de vorige: er is minder in wat ik weg zou wenschen, meer wat ik overlees. En er is geen reden, waarom die vooruitgang ophouden zou.

Ik zie haar al zitten, na jaren en dagen, griffend in de wereld van haar dichtbevolkt verbeelden de zachtbuigende lijnen van een lyrisch drama, een hoog, mooi werk vol hartstocht en muziek.

En het is zoo goed voor haar, dat zij niet in de Hollandsche verdrukking zit, waar alles zoo klein is, waar de menschen tegen elkander stooten, en de harten te pletter gaan in den schok der ontzetting. Zij moet daaruit blijven, en blijven voortzingen, altijd

[p. 384]

maar voortzingen, opdat de menschen in die benauwde streken langzaam leeren zien hare hooge figuur opdoemen voor hunne oogen, als een ver, vreemd Wezen, zendend goedgunstig over hunne wemelende hoofden hare stroomen van weeklacht, haar rhythmen van gejuich, droomend en beeldend, zetelend als een godheid in haar hemel aan de kim.

Ik weet wel, dat ik fantasieën maak, dat Mejuffrouw Swarth maar een menschelijk meisje is, dat in een Belgisch stadje woont, en veel verdriet heeft - maar wat doet dat er toe? Ik heb er àltijd, van gehouden mijn leven te vermooien met verbeeldingen voor mijzelven, en het ware te wenschen voor de wereld, dat ieder dat deê.

Want wie zijn leven met fantasieën vult, is voor het Leven ongenaakbaar en kán niet te gronde gaan. Hij verándert alleen maar zijn fantasieën eenvoudig.

1887.