De Nieuwe Gids. Jaargang 44

[p. 651]

Willem Kloos in Limburg (herinneringen) door Dr. H. Gerversman.

Jaren geleden.... Als ik er over denk, dan verbaas ik mij, over het aantal dier jaren en her-denk droeviglijk de jonge dooden uit onzen kring....

Jaren geleden dan, hadden we 'n kleinen, intiemen kring van vrienden in 't Limburgsche stadje. Geregeld, bijna dagelijks, waren we bij elkaar, op wandelingen door de heerlijke, holle wegen van den ‘Kollenberg’, langs de oude pachtershoeven, in de stille dennenbosschen, die zich uitstrekten tot ver over de grens, of ook ten huize van een onzer:

Cyriel woonde aan den Wehrerweg naast een oud, grauw klooster met zwijgende nonnekens in bruine pijen...... Héél rustig lag dat huis, buiten de oude wallen. Aan den achterkant, boven de heuvels, ging de zon op; aan den voorkant stonden 's avonds de hooge torens tegen 't avondrood......

In 'n lange straat, waar de huizen soms dreunden van de zware vrachtauto's, woonde mijn toen-nog-aanstaande vrouw. Maar rustig was 't in haar studeerkamer, die ver-achter lag, met twee ramen uitkijkend op 'n oud erf, dat er met schuurtje en paardestal uitzag als een sprookje van Andersen.

In die kamer, op 'n rekje, stonden 'n paar bundels, gebonden in teer-wit perkament, héél eenvoudig, en daarop met fijn-gouden letters: Verzen van Willem Kloos. Ik weet nog, hoe 'k er naar gréép, toen ik ze daar voor 't eerst zag, als iets eindelijk gevondens!......

[p. 652]

Want Kloos was toen nog meer voor ons, enkelen, een verlangen, een ‘Sehnsucht’, dan een bereikte werkelijkheid. Hij was voor ons als een verre klank, waarin iets ruischte van de zee, van de oneindigheid, van een nooit-gekende schoonheid... maar alles ver... héél ver...

Wat wist ‘men’ in Limburg over 't algemeen van Kloos, van de Tachtigers? De oudere generatie der schoolmeesters wist er nièts van; de jongeren hadden ervan gehoord en God mag weten, wàt! Een schriftelijke Hollandsche hoofdactecursus gaf iets meer, wist zelfs belangstelling te wekken, zoodat menig jong onderwijzer de catalogus van de Wereldbibliotheek er op nakeek en wat daar over de Tachtigers werd aangeboden aanstreepte en zelfs...... bestelde...... En zoo kwam men dan wel van 't een op 't ander: gelezen, collegiaal geleend en niet meer terugontvangen werden de ‘Inleiding tot de nieuwe Nederlandsche dichtkunst’ van Verwey, ‘De Mannen van Tachtig’ van D'Oliveira, en voorts alles van Kloos, wat te vinden was: van de vertaling der Imitatio tot de bloemlezing van Bilderdijk. Een enkele uitverkorene bezat zelfs de ‘Mathilde’ en las nerveus-gespannen van ontroering de nieuwe verzen en de nieuwe wet: dat was de wet van Kloos en de Schoonheid: ‘De poëzie is geen zachtoogige maagd.... doch eene vrouw, fier en geweldig, wier zengende adem niet van ons laat.... een hartstocht.... en dronkenschap.... een gloed en een verlangen, een gezicht en een verheffing, een wil en een daad, waarbuiten geen waarachtig heil voor den mensch te vinden is, en die alleen het leven levenswaard maakt.’

Dat was de eeuwige wet, want zij sprak over de diepste diepten van 't leven!

Ik sprak tot dusverre over 'n bepaalden beroepskring, over onderwijzers. Hoe was 't echter in de kringen daarbuiten?

Er waren toen-ter-tijd, behalve Rolduc en 't gymnasium van Maastricht, twee vijfjarige hoogere Burgerscholen: in Maastricht en Roermond. Daarheen stroomde zoo wat alles, wat eenige middelbare kennis wenschte op te doen. Vooral Roermond lag in een gunstig centrum: daar waren leerlingen

[p. 653]

uit Weert, Venlo, Vlodrop, uit Sittard en Heerlen, zelfs uit de onbekende binnenlanden kwamen weetgierigen afzakken, om iets van de beschaving te leeren kennen. Toch had de Roermondsche H.B.S. niet meer dan 'n honderd-dertigtal leerlingen, waarvan er gemiddeld 'n dozijn in de vijfde klasse zaten.

Van literatuur nu wisten wij, vijfde-klassers, al heel wat. We wisten b.v. niet alleen, wat een sonnet, maar ook wat een kniedicht was. We wisten, dat Vondel katholiek geworden was, we kenden St. Agnes, maar ook Lucifer en Jozef in Dothan. Zelfs waren we door den ‘Delftschen Wonderdokter’ heen-gebosboomd....

Ik herinner me nog heel goed, hoe eens m'n bank-buurman tegen me zei:

- ‘Dát moet je 'ns lezen!’

En hij liet me Max Havelaar zien. Dat was zoo iets als contrabande. Maar 't werd gelezen, enorm gelezen! Ik weet niet, of dit de eerste keer was, dat Multatuli in Limburg daagde, - maar dat Dicky hem voor óns ontdekt heeft, is zeker.

Als literair leesboek hadden we 'n bundel van Leopold met portretten. Ik zie nog voor mij het teer-droomerige portret van Jacques Perk en den prachtigen kop van Willem Kloos naar de ets van Willem Witsen. Ik was niet de eenige, die door dit portret werd aangegrepen, geboeid. Toen was het, dat in velen van ons dat verlangen ontstond, om méér te weten van dezen man, dan ons geboden werd. Met dit verlangen zijn we de wereld ingegaan, naar allen kant...... Dicky, de ontdekker van Multatuli, trok naar Indië; Everhard, die ‘Iris’ van Perk voor ons had overgeschreven, kwam op 'n suikerplantage.... en God weet, waar die anderen zijn, die zich verlustigden en laafden aan de sonnetten van Kloos, die door de klasse circuleerden, onder den hazelaar op de speelplaats besproken en bewonderd werden, waarbij dan tevens onze inheemsche dichters vinnig beschamperd werden, zooals.... Doch laat ik geen namen noemen van hen, die geen naam hadden....

Wat is er bij de meesten van ons geworden van dit ongestilde verlangen naar die nieuwe Schoonheid, die wij, toen pas, éven hadden leeren kennen!.... Verteederd, vervaagd,

[p. 654]

weg-geneveld tot herinnering, weg-gevaagd wellicht in harde, strenge jaren...... bij een enkele misschien opgebloeid tot kennis, inzicht, leven....

Toen vond ik dus bij mijn vrouw de Verzen van Kloos. En zij werden gelezen.... neen, niet gelezen: gebeden, gefluisterd, gezongen, belééfd, diep-in ervaren als een felle, hoogere werkelijkheid...... Niet de letters zien: alleen de woorden, de klanken hóóren: de een las ze den anderen voor: in de stille achterkamer, in 't huis aan den weg, buiten tusschen de heuvels, aan de Steenen Sluis, waar 't water orgelt, in de bosschen.... Cyriel las mooi. Hij kende de zee, de voor den Limburger zoo verre, geheimzinnige zee...... En als hij dan las en wij sloten de oogen, dan leerden wij begrijpen:

‘De zee is als mijn ziel........’

Kloos sprak ons van God, van liefde, van ónze jonge liefde, van elke diepe, wonder-diep-en-teere menschenliefde:

‘Ik heb u lief, als droomen in den nacht,
Die, na een eindloos heil van éénen stond,
Bij de eerste schemering voor immer vloôn....’

Cyriel las mooi.... Nog dank ik hem in herinnering, nu hij rust op 't kerkhof van 'n klein Limburgsch dorpje bij den breeden vijver om 't oude kasteel....

Eens zei hij tegen mij: ‘Ga met me mee naar Herman Maas, die schrijft in de Nieuwe Gids.’

Zoo leerde ik Maas kennen. Hij woonde toen met z'n vrouw en z'n drie jongens in Roermond als onderwijzer op wachtgeld. Ze hadden hem ‘eruit gewerkt’, omdat hij de waarheid had gezegd over Limburg: Verstooteling, Het Goud van de Peel, Landelijke Eenvoud...... Toch was die waarheid nog maar 'n gebed vergeleken bij de werkelijkheid, had 'n criticus gezegd, die 't weten kon.

Ik kwam dan bij Maas en wij werden goede vrinden. Boven z'n schrijftafel hing de groote plaat met de medewerkers van de Nieuwe Gids. In 't centrum Kloos, staande voor z'n biblio-

[p. 655]

theek, lezend. Dan echter ook nog 'n jeugdportret, dat ik niet kende: met die prachtige oogen vol smetteloos licht, ver, ver starend: die oogen van den Zoeker naar het nooit Behaalde....

En Herman Maas vertelde mij van Kloos, wat hij wist en ervaren had.... Ik voelde mij komend in heilige sfeer....

In dien tijd kreeg ik 'n uitnoodiging om voor 'n onderwijzers-vergadering 'n lezing te geven. Ik besloot te spreken over Kloos en de Tachtigers. Maas schudde 't hoofd. ‘Pas op’, zei hij en toen kwamen de klassieke woorden, die hij uit de diepte zijner ervaring als waarschuwing voor den jongeren vriend omhoog haalde: ‘Je kunt de menschen niet stom genoeg veronderstellen!’ - - -

Ik heb m'n voordracht gehouden. Twee keer zelfs heb ik den donder van Tachtig doen losbarsten.... Het kwam als een ver en vreemd geluid opzetten, werd heviger en hartstochtelijker:

‘Een schelle schicht schoot schichtig uit den hoogen....’

ademloos-angstig zaten ze en luisterden, luisterden, totdat God in de wolken verscheen:

‘Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten......’

en menige arme ziel een kruis sloeg, om de bangheid van zijn hart te verbannen....

En 't resultaat? Zooals na ieder onweer: dankbaarheid, waar de lucht gezuiverd was door den vurigen moed van den bliksem, - verontwaardiging, waar hij was ingeslagen en den brand had gesticht in 't rustig-oude gebouw.

Ik zie hem nog: een oud, oud schoolhoofd, met witte haren en witten baard, die gewoonlijk in alle zielerust z'n lange Duitsche pijp rookte en alleen in de hevigste beroering z'n leerlingen met 'n rieten stokje 'n ‘wals onder de banken’ liet dansen, wanneer ze de kerk verzuimd hadden. Die stond op, ontdaan, en sprak over de armoede, den eenvoud en de liefde der apostelen.... wat ik niet had tegengesproken en Kloos ook niet! Ik had alleen geëischt:

‘Vrijheid van iedereen,

Van menschen en van dingen....’

[p. 656]

En dát was te veel....

Heviger nog was de beroering in 't oude, stille Maasstadje. Reeds op de vergadering sprak een vurig-braaf man zijn verontwaardiging er over uit, dat leerlingen van de hoogste klasse der Normaalschool aanwezig waren. Maar den daarop volgenden Zaterdag luidde een locaal blaadje de noodklok over zooveel boosheid!...... 't Was mij, alsof die klok gebarsten was, zoo valsch klonk ze en zoo grimmig!....

En.... ik had gesproken over de Schoonheid, die eindelijk herboren was!....

Ik dacht aan vele dingen.... aan woorden van vrienden... ook aan Herman Maas....

Zoo kwam Kloos in Limburg.

Jaren geleden.

Hoevelen zijn er sindsdien reeds verdwenen en vergeten!...

Maar niet Willem Kloos.

Nu niet en nimmer!