De Nieuwe Gids. Jaargang 44

[p. 252]

Willem Royaards (in memoriam) door Frans Mijnssen.

Toen wij Royaards in dit tijdschrift hulde brachten naar aanleiding van zijn zestigsten verjaardag, schreven wij, dat men het feest met opgewektheid had kunnen vieren; de bouw van den Dr. Willem Royaards-schouwburg scheen aanstaande, en het leed geen twijfel: een onverzwakte geest en de zelfde vaste hand gingen de leiding van het tooneel in Nederland hernemen.

Helaas, slechts enkele maanden daarna kwam het bericht zijner plotselinge ongesteldheid, die de catastrophe zou blijken te zijn. En men herinnerde zich den stillen glimlach, dien hij in lateren tijd soms had, wanneer men hem over de toekomst sprak. Men dacht aan de doodelijke vermoeidheid, die over zijne trekken kon liggen, en waar men te weinig aandacht aan schonk, omdat zijn innerlijk leven even fel bleef en zijne belangstelling, snel gewekt, onmiddellijk weer vuur sloeg.

Ja, schitterend kon hij zijn, ook nog in dat laatste jaar van arbeid. Ik denk aan eene toelichting tot het Schouwburgplan Strnad, den Weenschen architect, toelichting die een gloeiende verdediging werd tegenover een ouder, Hollandsch plan. Hij gevoelde zich onwel, kwam uit bed, maar hij sprak zichzelf weer beter; het was een betoog van uren, dat niet vermoeide doch verkwikte; het was volmaakt van verdeeling, prachtig van kracht en helderheid, van oprechtheid en liefde voor de zaak.

De geest was sterk gebleven, dwong het lichaam, erkende geene grenzen zoodra het ging om het werk. Zoo was het altijd geweest. En dus moest de val diep en beslissend zijn.

[p. 253]

Als jong tooneelspeler werd Royaards al spoedig opgemerkt, door zijn zeer persoonlijk, intellectueel en gevoelig spel, het eerst als Dr. Rank, later als ‘Helmer’, ‘Perdican’ in ‘On ne badine pas avec l'amour’, en tal van jonge mannen in de stukken van die dagen, het Italiaansche ‘Droeve Min’, van Nouhuys' ‘Goudvischje’, Constant's ‘Lotos’, de bewerking van Couperus' ‘Noodlot’ e.a. Doch zijn verlangen ging toch weldra uit naar een grootere, vooral rijke en brillante tooneelspeelkunst; reeds in den zomer van 1893 schreef hij zijn enthousiast artikel over Louis Moor's ‘Don Cesar de Bazan’, dat als een belijdenis klonk, en van den begaafden speler van ‘modern werk’ verraste.

Maar zijne jonge oogen zagen nog verder en schooner; in eene notitie van het jaar te voren, noemt hij de tooneelkunst een eenheid aller kunsten, ‘niet wat zij was, niet wat zij is, doch wat zij worden zal in de tijden die komen’. Het is merkwaardig, dat juist toèn Antoine's ‘Théâtre Libre’, het naturalisme op het tooneel, bezig was school te maken.

Het werd een tijd van zien en zoeken, van voortgang en oponthoud, van algemeene belangstelling. Van liefde voor de litteratuur naast de roeping tot het tooneel. Deze acteur droeg het werk van Kloos en Gorter en Verlaine in het hoofd. ‘De Nieuwe Gids’ was ook hem een gids; afleveringen van het tijdschrift en den ‘Mercure de France’, de Fransche symbolisten, vergezelden hem wanneer hij op reis was met den troep.

Kwam hij met vrienden samen, dan werden gedichten voorgedragen, dan moest hij uiting geven aan zijne verrukking. En daar dit ligt in den aard van den kunstenaar, wilde hij zich ook uiten tegenover het publiek. Zoo ontstonden de matinees en voordrachtavonden, die zich aanvankelijk bijna geheel in dienst stelden van de nieuwe Nederlandsche poëzie.

Hij zou die vele jaren voortzetten. Vondel kwam en bleef op zijn programma, met andere oude dichters, en Goethe, Potgieter. Na de Indische tournee volgden de Multatuli-avonden. Het had gevaarlijk kunnen worden; de kunst van voordragen is niet dezelfde als die van tooneelspelen.

Doch de omstandigheden waaronder hij spelen moest, bevielen hem allengs niet meer; zijn milieu voldeed hem niet langer; zoo kon het uiterlijk, de ‘aankleeding’ hem onoverkomelijk

[p. 254]

hinderen, wanneer hij als centrale figuur stond op het tooneel. Ik herinner mij, dat hij, als Oedipus tredend uit het paleis, zich innerlijk opwond over de palmen der smeekelingen, die een criticus van die dagen dan ook ‘palmpaaschjes’ noemen zou. Dus verbrak hij herhaaldelijk het contact met de gezelschappen, bepaalde zich dan weer geheel tot de voordrachtkunst, of zocht zijn heil in Engeland, Duitschland.

Met de oprichting van de N.V. ‘Het Tooneel’ begint dan de groote tijd. Toen Willem Royaards als onbeperkte heerscher over een eigen gezelschap, zelf de regie ging voeren, begon zijn eigenlijke levenswerk.

Aanvankelijk had men bezwaren, waarvan er enkele zouden blijven bestaan. Zij vallen echter weg zoodra men het werk als geheel beschouwt, de reeks van groote voorstellingen, door hare innerlijke en uiterlijke eigenschappen daden van tooneelkunst.

Breed werden de voorstellingen opgezet. De medewerking van andere kunsten, door vaak uitnemende talenten, werd verkregen. Doch de leiding berustte bij één man. En terwijl deze man de voorstelling groot zag, verzorgde hij de details tot in uitersten.

Hij was een pracht-lievende, en zijne voorstellingen werden rijk en brillant. Hij kende alle rollen, en zijne kameraden speelden de rol en niet zichzelf. Hij beminde het woord en hij gaf het zijne beste krachten. De stemmen konden innerlijk te kort schieten in dezen tijd; de muziek kwam dan hare diepte en klank versterken (Electra: Diepenbrock).

De leider vervulde meestal de hoofdrol, of althans een zeer belangrijke rol in de stukken die hij ten tooneele bracht. Doch dit geschiedde niet ter wille van hem zelf, nimmer deed hij zich in het werk opzettelijk opmerken. Waardeering, bewondering liet hem niet onverschillig, doch aan het werk zijnde, zag hij niets dan het werk.

Het aantal der vertooningen breidde zich uit, groeide tot een repertoire. En dit feit reeds, gaf Royaards, toen hij na de fusie met de K.V. ‘Het Nederlandsch Tooneel’ den Amsterdamschen Stadsschouwburg in vaste bespeling kreeg, eerder dan ieder ander recht op deze plaats. Hij hoorde in den eersten Nederland-

[p. 255]

schen Schouwburg, omdat hij een buitengewone figuur was, een persoonlijkheid van andere verhoudingen. Doch ook omdat hij als eenige onder allen, met zijn gezelschap een blijvend repertoire van wezenlijke waarde had gevormd.

Shakespeare, Vondel, Sophocles, Goethe, Büchner, Strindberg, Balzac, Molière. En de kleinere werken, die niet het minst door de wijze waarop zij vertoond werden, repertoire hielden.

Royaards was een fel levend mensch, die zichzelf de zwaarste eischen stelde, en dus ook van anderen veel verlangde. Stond eenmaal iets voor hem vast, dan aanvaardde hij geen tweede mogelijkheid, al was hij van te voren tot luisteren in staat. Liept gij hem in den weg, dan kon hij ongezouten optreden, onverschillig wie gij waart. Gemakkelijk, zeide men terecht, was hij niet. Doch gold het ongelijk te erkennen, dan was hij ook hierin grand-seigneur.

Na zijne bevordering tot Doctor honoris causa is het gebleken, dat men den kunstenaar de zeldzame onderscheiding gunde. En nu hij gestorven is, mag men nog iets zeggen over den mensch. Even absoluut als in zijn kunst, was hij in zijn vertrouwen, zijn vriendschap. Had hij zijn vertrouwen geschonken, dan was het moeilijk hem van een vergissing te overtuigen, wanneer hij losgelaten of zelfs bedrogen werd. En voor een vriend - en in het algemeen eene gewaardeerde persoonlijkheid - kon hij onwrikbaar pal staan, buiten zijn belang, tegen zijn belang.