De Nieuwe Gids. Jaargang 43

[p. 493]

[De Nieuwe Gids. Jaargang 43. Nummer 5]

Wilh. van der Horst-van der Lugt Melsert (in memoriam) door Frans Mijnssen.

Indien ik aan het graf van Mevrouw van der Horst-van der Lugt Melsert gesproken had, zou ik hebben gezegd: ‘Als een dergenen, wier ideaal het is geweest, een nationaal tooneel te doen bloeien, wortelend in den eigen Hollandschen aard, sta ik hier om te getuigen, nu Herman Heijermans dit niet meer doen kan.’ En ik zou iets gezegd hebben van hetgeen thans volgen gaat.

Doch ik heb gezwegen, want mijne tooneelspelen zijn, door een of meer oorzaken, boeken geworden.

En toch heeft Mevrouw van der Horst ons, anderen, in wezen niets minder gegeven dan aan Heijermans. Aan den blijden tijd, toen Heijermans zijn beste werk schreef, en de massa zoowel als de enkelen voor een eigen Nederlandsch tooneel ging winnen, blijft haar naam, voor wie dien tijd meemaakten, onafscheidelijk verbonden. Wij kunnen niet gelooven, dat er ooit een Jo (Hoop van Zegen), een Rose (Ghetto), een Lotte (Zevende Gebod), een Rita (Allerzielen), een Sytske (Ora et Labora) kan opstaan, die hare uitbeelding van elk dezer jonge vrouwelijke hoofdrollen zal evenaren. Meesterlijke uitbeeldingen waren het, warm-levend menschelijk, uitnemend van vorm. Doch gaf zij haar sterk gevoelig begrip, haar helder beeldend vermogen, haar hart aan de rollen van Heijermans - die voor een deel haar roem hebben gevestigd - niet minder volkomen gaf zij zich aan het werk der niet zoo gelukkige Hollandsche schrijvers, gaf zij ook dan zich weg aan de rol, en nam zij de rol in zich op.

Er kon in zulk werk een tekort zijn aan onontbeerlijke eigenschappen voor het tooneel; er konden problemen in behandeld worden, die de belangstelling van het publiek niet wekten:

[p. 494]

misschien - door de wijze van behandeling - ook niet verdienden; er konden omstandigheden bestaan, vijandig aan de mogelijkheden van het werk - Mevrouw van der Horst speelde haar rol, indien deze slechts vrouwelijk aanvaardbaar, en niet valsch was, op hare edelste innerlijke en uiterlijke krachten.

En het was niet enkel gedurende de première, dat zij haar rol zoo speelde. In de derde of vierde, tevens laatste voorstelling van een stuk, dat werd opgegeven, was haar spel niet anders.

Maar ook in Heijermans en de buitenlandsche stukken die lang repertoire hielden, bleef haar spel, zelfs na honderden voorstellingen, op deze hoogte. Het bleef altijd diep-innerlijk en glanzend plastisch; nimmer heeft Mevrouw van der Horst op hare techniek alleen gespeeld, nimmer werd haar werk iets dat geleek op cliché. Zij had eerbied voor haar werk, eerbied voor de kunst van tooneelspelen. En hare oorspronkelijke visie op een menschenfiguur, was zij bij machte levend vast te houden.

* _* *

Het was interessant, ja boeiend, haar te zien repeteeren. Sommige acteurs beginnen correct-onbeduidend, andere nonchalant, weer andere brengen al dadelijk een figuur-schets uit.... die dan later wel eens verflauwt. Mevrouw van der Horst ving wat onwillig en prikkelbaar aan, in eene stemming die méér kunstenaars kennen, als het begin er nog niet staat, een begin waar men op voort kan bouwen. Doch hoe zienderoogen - mag ik wel zeggen - ontwikkelde zich de figuur, als het wezenlijke contact met de rol eenmaal verkregen was, in haar stem, op het gelaat. Het begon als iets voorloopigs, nog zwak; doch zonder weifeling. De lichte plekken vermeerderden zich, het gevoel verdiepte zich, het geheel der figuur verduidelijkte zich. De stem werd warm en geschakeerd, het gelaat werd schoon in zijne uitdrukking van diepe bewogenheid, en dan ontstonden de houding en het gebaar. Het was voor den schrijver ontzaggelijk ontroerend, deze twee-eenheid te zien ontstaan: eene figuur uit zijn eigen wezen opgebouwd, te zien ontvangen worden door een ander wezen, dat haar herschiep tot déze werkelijkheid.

* _* *

[p. 495]

Heijermans heeft den roem van Mevrouw van der Horst voor een deel gevestigd. Voor een groot deel zelfs, zou men kunnen meenen. Doch als tooneelspeelster ‘gemaakt’ heeft zijn werk haar niet. Haar, zoomin als Mevrouw de Boer, die in tooneelkringen als eene echte kunstenares, eene buitengewone actrice bekend stond, lang vóordat toeschouwerskringen haar in de rol van ‘Kniertje’ ontdekten.

Wat Mevrouw van der Horst betreft, vóór den glorieuzen tijd van Heijermans' opkomst en overwinning, den tijd dat Adriaan van der Horst het hoofd en de vaste hand was der ‘Nederlandsche Tooneelvereeniging’, had de oude Chrispijn, door de vertooningen van o.a. Max Halbe's ‘Jeugd’ en Hauptmann's ‘Eenzamen’, den weg voor nieuwe mogelijkheden geeffend. En toen reeds gaf Mevrouw van der Horst spel, dat onvergetelijk blijft. Haar ‘Anna’, het meisje in ‘Jeugd’, was het hunkerende verlangen in de lente, dat toch niet zorgeloos, niet lichtzinnig was, daar het reeds iets als eene voorspelling van het einde in zich droeg. En tragisch was, in ‘Einsame Menschen’, hare Käthe Vockerat, de verwaarloosde jonge vrouw, met hare groote, niet meer beantwoorde liefde. Käthe Vockerat, met hare groote niet meer beantwoorde liefde: terwijl het niet onmogelijk is, dat de schrijver in Käthe slechts een simpel, maar wel héél zielig vrouwtje heeft gezien. De Käthe van Mevrouw van der Horst kwam echter niet in strijd met den schrijver, en het spel trad zeer zeker niet buiten het ensemble - de persoonlijkheid der actrice gaf eene treffende innigheid aan de figuur.

En nu is tevens de voornaamste reden genoemd, waarom wij niet gelooven kunnen, dat eene andere actrice de Heijermans-rollen nog eens spelen zal, zóó als zij dit deed; zij werden gedragen door hare bijzondere persoonlijkheid. Het blijven uitnemend geschreven, en, althans voor Hollandsche actrices, niet zoo moeilijk te spelen figuren. Doch het was de persoonlijkheid der tooneelspeelster, die gemaakt heeft, dat deze figuren ons in hare uitbeelding thans nog klaar voor oogen staan, zooals wij nog helder voor oogen hebben de ‘Anna’ en de ‘Käthe’ van bijna vijf-en-dertig jaar geleden.

* _* *

[p. 496]

Halbe, Hauptmann, Heijermans. Mevrouw van der Horst heeft ook, en vooral in den lateren tijd, vrouwengestalten gespeeld van grootere verhoudingen, van diepere dracht. Hare rol in ‘Passiebloem’, die ik helaas niet zag, moet er zoo een geweest zijn. Een andere was hare ‘Onbekende Vrouw’ (‘La femme X’), prachtige uitbeelding eener geheel verloren en verwoeste vrouw, die in eene oneindige verrukking stervend herboren wordt. Schoon was deze vaste compositie van een mensch, die door de kracht van het hart tevens iets als eene personificatie van een gevoel werd, het moedergevoel; en steeds bleef het spel, zelfs in zeer pijnlijke situaties, binnen de grenzen der kunst.

Op deze hoogte stond ook hare meer dan levensgroote ‘Aase’, in ‘Peer Gynt’.

* _* *

Wij spraken in het bovenstaande herhaaldelijk over het gevoel, waarmede Mevrouw van der Horst hare rollen bezielde. Doch ook den humor kende zij. Nog onlangs, in ‘De Groene Amsterdammer’, heeft Mevrouw van Rhijn-Naeff aan hare kostelijke uitbeelding in het Amerikaansche blijspel ‘De Opschepper’ herinnerd. En ook de lach was haar niet vreemd, de lach van de struische Jo in ‘Op Hoop van Zegen’, en de lach òm de lach: in Molière.

* _* *

Wij zullen deze voortreffelijke tooneelspeelster niet vergeten. Hare gestalten zullen eerst verbleeken, als alles in onzen geest verbleekt. En de herinnering aan hetgeen wij innerlijk beleefden, als wij haar volgden in haar spel, zal tot het bezit blijven behooren, dat ons leven heeft verrijkt.

Wie Mevrouw van der Horst persoonlijk hebben gekend, zullen haar ook als mensch niet vergeten; wie haar gekend hebben, hielden van haar. Zij was de vrouw van haar werk, in alles: echt. En hoe bijzonder was de bekoring, welke van hare persoonlijkheid uitging, deze sterke eigen-persoonlijkheid van eene tooneelspeelster, die eene eenvoudige vrouw gebleven was. Zij was eene edel-eenvoudige vrouw, die veel begrepen had; zij was een warm, groot, Hollandsch hart.