De Nieuwe Gids. Jaargang 35

[p. 223]

Van Oudshoorn's ‘Zondag’, door L. van Deyssel.

Het boekje ‘Zondag. Een poging tot conflict’, door van Oudshoorni, behoort tot de hoogere literatuur. Het behoort bij Claudel, Iibsen, em Maeterlinck, meer dan bij eenigen Rus, Engelschman of Duitscher. Het is loutere literatuur, zonder sociaal-econorrDische strekking. Zeggend, dat het behoort bij Claudel, Ibsen en Maeterlinck, - meen ik, dat er een soortgelijk gevoel als bij hén in is, van waar uit ‘het leven’ wordt beschouwd. Maar wat is dat nu eigenlijk, datgene, wat men een zware noodlots-atmospheer kan noemen? Het is ‘psychisch’ in onderscheiding van ‘psychologisch’, zeker. Zoo als Pieter de Hoooh of Vermeer ziet van het geluk uit, wordt hier gezien, begrepen, van ongeluk uit. De psychologie is er natuurlijk in, dat is: zoo als de personen doen en spreken tot elkaar, is menschensoortenkundig juist; maar deze psychologie zijn de op het realistisch niveau waarneembare bewegingen, die voortkomen, uit een diepen volkomen donkeren ondergrond, welke niet tot hét realistisch waarneembare behoort.

De realistisch-psychologische (bewegingen in dergelijke kunstwerken, hebben natuurlijk zelve die eigenschap, waaruit blijkt, dat zij uit den dieperen ondergrond voortkomen.

Bij Maeterlinck zal b.v. iemand in, een, gezelschap zeggen: ‘Wilt U nog thee?’, waarop, vóór de toegesprokene geantwoord heeft, een uit den kring izal zeggen: ‘Het is koud,.... O! wat is hen koud van-avond!’ Eenige leden van het gezelschap weten dan, dat de vader van het gezin, waar men thee drinkt, is overleden zonder dat het zijn naasten betrekkingen nog bekend is. De ondergrond der gedachte aan den doode, - ónder de gedachte aan thee en aan de andere gespreksonderwerpen. - doet den spreker over de koude plotseling die koude zoo bemerken.

[p. 224]

Het uitspreken van den eenen volzin zoowel als van den?anderen is een realistische beweging; maar in het geheel dezer twee bewegingen bevindt zich de psychische (niet-realistische) nuance in het onsamenhangende der op-eenwolging. Natuurlijk is dit voorbeeld niet volledig en moet het gezegde ‘Het is koud’ en z.v. voorafgegaan en gevolgd worden door uit den zelfden ondergrond voortkomende uitingen om het karakter van het psychische te hehben, daar het, realistisch waarneembaar, zeer wel mogelijk is, dat iemand in een gezelschap het door de vraag ‘Wilt U nog thee?’ begonnen gesprek onderbreekt door een uitlating over de temperatuur. Dit voorbeeld bedoelt dan ook slechts heen te duiden naar kunstonderdeelen, die verondersteld worden bekend te zijn.

Het boekje van Van Oudshoorn is een tooneelstük en behandelt eene mésalliance. Het blijkt verkeerd te zijn gegaan en de echtgenoot is diep ongelukkig, letterlijk diep. Wat er gebeurd is, waarin het geschil bestaat, wordt niet in realistische bizonder-heden aangegeven. De echtgenoot spreekt alleen altijd in den toon, die door de diepte van zijn ongeluk wordt veroorzaakt. Zij hebben herhaaldelijk beproefd weder goed met elkaar te worden, ook de lezer of toeschouwer woont bij, dat de vrouw haren man nog de hand, over de tafel, toe steekt. Maar het mag alles niet baten. De waarheid in het leven van den man, is de onmogelijkheid öm oweer tot harmonie, of opgewektheid, te komen. Het is alsof zijn binnenste, zijn ziel, (of ‘gemoed’ of ‘geest’; men wil hier het woord ‘ziel’ niet gebruiken in onderscheiding van gemoed of geest, maar alleen te kennen geven, dat er twee dingen in den mensch verondersteld worden te zijn, waarvan het een het stoffelijke of het lichaam is, en dat hier van het andere quaestie is), tot op den bodem is omgekeerd tot eene houding van onherstelbare ziele-diwarschheid.

Nu is de vraag, of een mésalliance genoeg een essentieel psvchisch motief voor onoverkomelijk ongeluk is, - zooals b.v. overspel van de vrouw is, dat tot in de diepste wortelen van zijn menschenvoelen den man aantast - om zonder verklaringen of bizonderheden van-zelf-sprekend als zoodanig te figureeren, zoo als in het tooneelstük van den Heer Van Oudshoorn geschiedt.

[p. 225]

Als bij Maeterlinck den lezer bekend is, dat er overspel, of alleen maar de neiging tot een ander, hetgeen psychisch beschouwd het zelfde als feitelijk overspel geacht wordt te zijn, in het verleden, onder het daar gaande zijnde leven is, - dan is dat voldoende; dan weet hij wat het diepe donkere, dat onder de gewone levens-toedracht gevoeld wordt, is, en gevoelt dat ook als het onherstelbare.

Maar door het gegeven eener mésalliance een even essentiëele noodlots-funetie toe te kennen als aan het overspel, ontneemt men aan zijn tooneelspel zijn psychische portee en verplaatst de toedracht uit het pS'ychische naar het psychologische, al omgeeft men dit psychologische ook met een psychische atmospheer, - door de ongelukkigheid ten gevolge van mésalliance, hetgeen, een door het persoonlijke in een menschenkarakter veroorzaakte toestand is, te verwarren met ongeluk ten gevolge van overspel (of iets dergelijks), hetgeen een algemeen imenschelijke, althans voor alle monogame rassen geldende, in het diepst der menschennatuur ingegroeide, noodlotsfactor is.

De lezer begrijpt daarom telkens niet waarom, in ‘Zondag’ van Van Oudshoorn, de echtgenoot niet anders spreken en doen kan dan van uit een diepst ongelukkig levensbesef.

Men vindt in het stukje verder de figuur van den gewoon vroolijk het leven doorkomenden bezoeker, als vertegenwoordigd van het algemeen normale imensdhelijke, waar tegen het wezen van den bizonder door ongeluk aangedane zoo als zwarte schaduw op een lichtikleurigen muur uitkomt.

Voorts de schoonmoeder, die wel iets gewoon karakteristieks (het vrouw-uit-het-volk te zijn) aanbrengt; maar, in verband met het ontbreken van het essentieel psychische in hét algemeene gegeven, er niet toe medewerken kan om de waarheid, als zoude dat gegevene iets diep psyohisch zijn, te doen uitkomen.

De soortelijkheid en de verdiensten van het werk bevinden zich in de door den auteur getoonde, reeds genoemde, kunst, om het feitelijk individueel psychologische, te omgeven met een psychische atmospheer, bij het beschouwen van welke dus tevens het hoofdzakelijk gebrek van het werk blijkt.

Om in dien psychischen toon te schrijven, moet die toon in den schrijversgeest aanwezig zijn. De auteur heeft het alles afdoende verschil tusschen de gegevens der auteurs, die ook dien toon

[p. 226]

hebben, en het gegeven, dat hij wilde behandelen, niet bespeurd. Hij wilde afbeelden een door mésalliance ongelukkig gezin en heeft toen, met betrekking daartoe, dien toon in zich weten te reproduceeren.

In hoeverre hierin meer opzettelijkheid en kunstmatigheid blijkt dan in de gevallen, waar die toon in overeenstemming is met de werkelijkheid van het gegeven, is een vraag, die aan de belangrijkheid van het feit, dat de auteur werkelijk dien toon heeft weten machtig te iworden, niets af doet; maar integendeel de belangrijke mogelijkheid doet uitkomen, om, den iwaren ‘psychischen toon, als een afzonderlijk en op dit of dat toepasbaar element, te hebben en te gebruiken, zonder dat deze uit den aard zelf van het gegeven voortkomt.

Een man, die ongelukkig is door mésalliance, spreekt van uit eene diepte, als ware hij ongelukkig door overspel. Dit gaat in de richting van waar het mogelijk zoude zijn een man, die ongelukkig is om dat hij altijd zijne schaakpartijen verliest, te laten spreken uit eene diepte zoo, als ware hij ongelukkig om dat hij zijn vader heeft omgebracht.

Tot mijn spijt las ik, hoewel ik ze meer dan eens hoorde noemen, tot nu toe geen andere werken dan het hier behandelde, van de hand van den zelfden schrijver.