De Nieuwe Gids. Jaargang 33

[p. 865]

Het begin van een tooneelseizoen door Cornelis Veth.

Zeven tooneelgezelschappen (die in Rozen-Theater en Frascati nu niet meegerekend) bespelen de Amsterdamsche schouwburgen. Het zijn, om ze naar de leiders te noemen, de troepen van Royaards, Verkade, Heyermans, Hissink-Gilhuis-Van Dalsum-Arbous-Sluyters, van der Lugt Melsert, Louis de Vries, en Van Eysden.

In twee maanden tijds gaven deze gezelschappen zeven premières van oorspronkelijke Hollandsche stukken, ongeteld één-bedrijvige korte stukjes en dialogen. Laat men nu maar blijven zeggen dat Hollandsche schrijvers geen kans hebben met tooneelstukken! Of zijn er nog landgenooten met andere stukken blijven zitten, wellicht met betere? Wellicht één met dat ééne stuk, dat de openbaring zou geweest zijn, die uitbleef?

Mislukkingen zijn er niet, om over door te praten. Een tooneelstuk dat valt komt neer op meer dan één gevoelige plaats bij den schrijver; geeft hij het niet in druk uit, dan is de zaak afgedaan.

Maar men mag op een algemeene kwestie wijzen, naar aanleiding van een gevallen, en terecht gevallen, tooneelstuk. Toen Adama van Scheltema ons op zijn vergulden maar zouteloozen krakeling tracteerde, werd gezegd: ‘hoe flauw ook, iets over O'Weeërs. Welk een afgezaagd onderwerp!’

Volkomen onjuist. Het onderwerp ‘O Weeërs’ is zoo weinig afgezaagd, dat er nog niets goeds van gemaakt is. Er is zout uit te putten voor tal van krakelingen, en krakelingen die zouden knappen bij gebruik, en voedzaam zouden zijn bovendien. Ik heb dingen van O.-Weeërs gehoord, die van een grootschen humor zijn; grotesk, monumentaal. Ik zie zelfs volstrekt niet in dat er geen O.-Weeër-tragedie kan geschreven worden, een hartbeklemmende, een om het

[p. 866]

bij uit te snikken. Bergen wij den flauwen krakeling weg, in de verste vergetelheid, maar geven we de schuld aan den bakker, aan het (mis-)baksel, niet aan de grondstoffen. Die grondstoffen hebben in dezen tijd al genoeg op hun geweten. Hier waren ze goed, deugdelijk, geen surrogaat. Plotseling rijk worden, plotseling arm worden, zijn geweldige schokken in een menschenleven; er kan geen reden zijn zulk een motief te verwaarloozen.

Naast den dichter die te kwader ure blijspelen ging maken, maar het groote geluk had (laat ons hopen dat hij het waardeert) van een ondubbelzinnig échec, een handig journalist met twee blijspelen (No. 2 en 3) en een betrekkelijk succes. Onverdiend, en wel in het geheel niet betrekkelijk onverdiend. Na reeds eenmaal een ontmoeting te hebben geforceerd tusschen Amsterdamsch volksdialect en Indisch klapperboom-Hollandsen, trachtte de heer van Wermerskerken nog eens de charmes van Dolle Hans en Bleeke Bet in zich te vereenigen. Mevrouw De Boer van Rijk, de ‘Suikerfreule’ creëerde, trots hevige tegenwerking van den tekst, een vrouw, en trok weken lang publiek. Het andere ‘blijspel’ van dezen auteur, ‘de Marconist’, was niet te redden, en werd niet gered.

Met den kinderachtigen smaak van flauw gebak en suikeren adel nog in den mond, zagen we ‘Femina’, het nieuwe stuk van Mr. Van Rossum, ditmaal in samenwerking met een psychiater. Wat deze laatste er bij gedaan heeft, is niet recht duidelijk. De enkele gegevens aangaande de Freud-methode, die verwerkt zijn, de enkele termen, die gebezigd worden, konden uit een boekje zijn gelezen.

Een jonge weduwe, die zich als patiënte bij een zenuwarts aanmeldt, en ziekte simuleert, enkel en alleen om hem op deze wijze te naderen en te dwingen haar te trouwen, want zij is verliefd op hem. Een zenuwarts, rotsvast geloovend in zijn methode en in zich zelf, overigens door en door fatsoenlijk man. Een zwager van het weeuwtje, een Don Juan op jaren, die (volgens haar plan) pro forma met haar verloofd moet zijn om een crisis te forceeren, maar haar in verlegenheid brengt door onverwachts van die verloving ernst te maken. Die dan de zaak, berouwhebbend en redelijk geworden, weer in orde brengt. Ziedaar de figuren van dit spel. Een paar momenten waren werkelijk goed gevonden: het ongelegen candidaatschap van den strooman-verloofde, en de weigering van den arts, om de bekentenis der patiënte te gelooven en in te zien

[p. 867]

dat hij dupe is geweest. Zonder de al te duidelijke zelf-offerte van de dame, en de daaruit volgende bovenmenschelijke onnoozelheid van den arts, was het geval wel zoo aardig geweest. Annie van Ees maakte de zaak niet beter door een teveel aan vrijpostigheid en een te weinig aankleeding. Cor van der Lugt Melsert was voortreffelijk als de arts, en Const. van Kerckhoven fijn-komisch als de verloofde voor de leus, die ernst van de grap wou maken. Hier schoot een mooi gegeven, ofschoon met talent behandeld, tekort om een waarlijk goed blijspel te maken. Was de schrijver bang, niet begrepen te worden als hij den toeleg niet al te begrijpelijk maakte? Word liever niet begrepen dan te goed, o schrijver voor het tooneel, zelfs het Hollandsche!

Beatrijs, van Dr. Felix Rutten, is een nogal vlakke bewerking, in dramatischen versvorm, van de legende. In de verzen is veel mooi, maar het motief is nauwelijks voor het tooneel. Of laat ik zeggen: voor tooneelisten. Ze hebben er geen object aan. Het kloosterleven is geen object voor tooneelspel, en wat buiten het klooster geschiedt - daarin beperkt de schrijver zich, ten onrechte, tot het hoogst noodige. In elk geval een achtenswaardig pogen, van den schrijver. En van Alida Tartaud-Klein, die zich op het weinigje actie met hartstocht wierp.

Eline Vere werd door Mevrouw Couperus voor het tooneel bewerkt. Onherkenbaar bewerkt. In den roman schrijft Eline den bekenden afscheidsbrief aan Otto, waarin ze de verloving afbreekt. In het stuk doet ze dit, hardop lezend onder het schrijven - kon het niet anders? - insgelijks. In den roman gevoelt men deze droeve daad als onvermijdelijk, haar besluit als wijs, als blijk van zelfkennis en kijk op het leven. Zij kan niet gelukkig maken; zich zelf niet, hem niet, niemand. In het stuk volgt de daad op een bui van onredelijke boosheid, op een ruzie. De bewerking geschiedde met een zeef; de bindende materie, de verklaring der feiten zakte weg. Else Mauhs gaf prachtig spel als de Eline Vere die Eline Vere niet was.

‘De wijze kater’ van Heyermans, ‘een boosaardig sprookje’, is even boosaardig, als Schakels genoeglijk is. Inderdaad vond ik het nog al genoegelijk. Het spel van Musch die als wijlen Grimaldi tegelijk acteur en pantomime-clown is, en in beide hoedanigheden verrukt, en dat van Jan C. de Vos droegen veel, uitermate veel bij

[p. 868]

tot het vermaak. En ik heb me geamuseerd. Nochtans: veel zit er niet in dit sprookje. Het is natuurlijk dankbaar, het dier aan den mensch tot voorbeeld te stellen. Maar het kon met meer ironie geschieden. Het dier heeft geen recht, het gecompliceerde dier, mensch iets te verwijten. Deze kater, die den mensch verwijt te veel te praten, verpraat zich. Hij zegt dat dieren van één soort niet vechten en vergeet katers, hanen, stieren en anderen. Hij vergeet dat ze om precies dezelfde redenen vechten als menschen: om de supprematie; uit jaloezie, uit vechtlust. Had de kater slechts gefantaseerd, niet geredeneerd, ik zou niet polemiseeren. Intusschen, een goedlachs mensch kon lachen om veel, en dat van harte.

Bij de korte stukjes door het Hofstad-Tooneel gespeeld was een enkel zeer geslaagd. Ik denk aan de Voetbalmatch van Barbarossa. Het heeft niets van een tooneelstuk, maar het is tooneel. Een Ueberbrettl-vondst die inslaat door ongebreidelde dolheid. En ‘Vóór het Diner’ van Mevr. Simons-Mees is volmaakt.

Van niet-Hollandsche stukken is te roemen de Othello-opvoering door het Groot Tooneel, beschaafd, hier en daar zwak, maar door Hissink als Yago, en van Dalsum als Othello met talent gespeeld. De Yago van Hissink, die nog iets te veel van den marqué in zich had, was technisch heel knap, en getuigde aldoor van de intelligentie en het mimisch vermogen van dezen acteur. Van Dalsum's Othello, wat de grime aangaat een beetje te zeer de zwarte knecht van Sinterklaas (de te roode lippen, enz.) was in elk geval gevoeld, ondergaan, en soms zeer waardig. Hij had meer kerel kunnen zijn.

Strindberg's Wetterleuchten, door Verkade als ‘Onweer’ opgevoerd (de Zweedsche titel geeft hem gelijk) is niet tot leven gekomen. Er zat geen overtuiging achter de vertooning. Verkade heeft zich verdedigd met te zeggen dat ‘de man’ in het stuk een egoïst is, maar is daar een mensch mee geteekend? Hij zelf in die rol was een stumper, iets zieligs, een kindsche man. Het verdere bleef stukwerk. Een zwaar tooneel-onweer woedde, en dit was stellig tegen den geest van het stuk, Verkade zelf donderde een oogenblik, en dit was nog meer tegen den geest van het stuk, waarin al het dramatische veraf en bijkans vergeten is gedacht.

Het Groot-Tooneel (dat met de vijfhoofdige directie) gaf ook nog ‘Het Vuur dat Loutert’, oorlogsstuk van den Belg Monet. De

[p. 869]

ééne scène-à-faire verdrong er de andere; een klein kunstje, waar de schrijver menschen in voortdurend contact bracht, die in het werkelijke leven een straatje om zouden loopen als ze elkaar in de verte ontwaarden. Spotgoedkoop patriottisme, dat geen aftrek had. Het dozijn scènes-à-faire viel ten prooi aan vier directeuren en twee dames, die de buit verdeelden en met luid geraas verslonden.

Intusschen bereiden zeven gezelschappen het evenement van het seizoen voor, en wij wachten.