De Nieuwe Gids. Jaargang 33

[p. 516]

Een Ierse schrijver door Ed. Coenraads.

‘A portrait of the Artist as a young Man’
by James Joyce. - The Egoist Ltd., London.

Een andere Ier, een beroemde, G. Bernard Shaw, heeft van eiland-farizeeërs gesproken. Maar niet al wat voor Engels farizeïsme doorgaat, verdient die naam. Is het wel huichelarij en wel farizeïsme, wanneer een volk uit neiging - uit konventionele neiging, goed! - blijft weigeren in eigen letterkunde dat te lezen wat wij kortweg het Franse naturalisme kunnen noemen?

Is niet op een zelfde wijze de Hollander van romantiek afkerig? En wel zó: dat hij het verzot kan genieten, wanneer de meest uitstekende Duitser of de-eerste-de-beste Italiaan of Rus het hem brengt, maar de deur op slot doet, zodra hij de eigen romanties-geworden kunstenaar ziet aankomen.

Bij het Engels koel-kuise - zoals Coenen het lang geleden doopte - behoort een zoo verengd kunstbegrip, dat elk die in de school der Franse openheid-van-zinnen is opgegroeid, dadelik beseft, hoe hier veel waar gevoel wordt verknepen of geheel gesmoord. Het is geen toeval dat 't een Ier (Shaw) moest zijn en een Hollander (J.A. Grein) die in hun Londense dagblad-kritieken voor revolutionerende buitenlandse kunst vochten: voor Wagner, voor Ibsen.

Het was een Ier (Wilde) die met een vrouwelike behaagzucht den Engelsen net zó veel Flaubert-sensitivisme gaf als hij meende, dat toen de besten der lezers konden verdragen. Waarbij hij zich toch nog tien jaar vergiste.

En nu is het weer een Ier, die een roman brengt in de Engelse

[p. 517]

taal geschreven, maar geen Engelse roman. Geen boek van Hardy, Kipling of Hall Caine.

‘Als ik een boek van een Engelsman ga lezen’ - zei Joyce mij eens - ‘dan heb ik het gevoel alsof ik uitgenoodigd ben aan een souper, waar ik aanzitten moet met allemaal gemaskerde vrouwen en mannen.’

Engeland heeft dan ook Joyce's ‘Zelfportret als jongeling’ niet willen uitgeven, ja niet eens willen drukken. Toen moest het manuskript naar Amerika om in boekvorm terug te komen. De Hollander die zoo gelukkig is Joyce's boek te lezen, zal met de grootste verbazing van deze Engelse weigeringen vernemen. Want waarlik, wij behoeven geen riolen van werkelijke pornographie open te breken om de weerga van Joyce's realisme te vinden. Iedere pagina van Zola geeft sensationeler naturalistiese details dan deze sobere Ierse woordkunstenaar. En toch schijnt het voor een Engelsman nog te machtig te zijn. ‘Too many smells’. Er wordt hem te weinig waargenomen met oren en ogen, - te veel met de neus en de tong. Hij voelt wel het ritme in de zinsbouw, de eigen schoonheid van dit proza, maar over de slechte of goede geuren en de smaak, helpt dit hem niet heen. Alles farizeïsme?

Vreemd van techniek is dit boek. Een impressionisties brok leven op een katolieke kostschool voor jongens, waarbij wij - o, làng niet enkel om het milieu - dadelijk aan Van Deyssel's roman moeten denken. Dan even een flits op een andere kring: de jongen tuis, familie-typering. Wéér de kostschool: om zijn eenzelvige, stille natuur wil de rektor Stephen Dedalus voor priester opleiden. Stephen stemt toe, ernstig neemt hij de taak op, vecht tegen zijn kleinere en grotere karakterzonden die - zoo leert men hem - de hel beduiden. Razende angst van het kind voor die hel, dagen en nachten van benauwenis en vertwijfeling door het vooruitzicht daar eenmaal toe verdoemd te worden. Joyce teekent dit met zulk een uitvoerige aandacht, dat de vrees voor de hel de hel zèlf wordt. Eensklaps, zo als een ster verschiet, zijn we eenige streken verder in ruimte en tijd. In de jaren dat in plaats van de korte broek de lange wordt aangetrokken, ziet Stephen op een late zomermiddag aan zee

[p. 518]

een meisje, haast een kind nog, dat blootvoets met de zeegolven speelt.

‘Her slate-blue skirts were kilted boldly about her waist and dovetailed behind her. Her bosom was as a bird's, soft and slight, slight and soft as the breast of some dark-plumaged dove. But her long fair hair was girlish: and girlish, and touched with the wonder of mortal beauty, her face.’

Dan voelt Stephen hoe er iets in hem breken gaat. De innerlike kamp tegen zijn keuze van het priesterschap wordt voorbereid. Wending in zijn jonge leven. Van het vreemde meisje is hij nog weggehold, in instinktieve vrees. De avond valt, hij klimt op een duin en ziet rond.

‘A rim of the young moon cleft the pale waste of sky line, the rim of a silver hoop embedded in grey sand: and the tide was flowing in fast to the land with a low whisper of her waves, islanding a few last figures in distant pools.’

Joyce zet de dingen naast elkaar als een vreemd futuristies schilderij en toch uitgewerkt in eigen meest zachte kleuren; maar zonder dadelik verband der in liefde gepenseelde details; zonder geakcentueerde ontwikkeling. De groei wordt aangeduid, nergens verklaard. Fragmenten uit het leven van Stephen Dedalus, de schuwe jongen; brokken onder wonderlik-vallend licht.

Is Joyce daarbij wel zo geheel vrij van Angelsaksies sentiment als hij zelf meent? Aan het slot spreekt Stephen met zijn kostschoolvriend Cranly en ik geloof daar het sober-fijne terug te vinden, dat in de door Joyce gesmade Engelse auteurs ‘met het masker’ toch wel beminnelijk kan zijn.

Stephen wil niet voor priester opgeleid worden. Hij begint een nieuw leven, ondanks alles. De eenzaamheid verkiest hij boven de dagelikse sleur; voor het eerst wordt hij zeker van zich zelf. ‘I will not serve in which I no longer believe, whether it call itself my home, my fatherland or my church.’ Maar Cranly, de vriend, kan hem niet meer volgen; wil Stephen dan geheel-alleen zijn zonder enige vriendschap, zonder de beste en trouwste vriend die een mensch ooit had? En dan volgt dit gevoelige, dit Engels-gevoelde slot:

‘Had he spoken of himself, of himself as he was or wished

[p. 519]

to be? Stephen watched his face for some moments in silence. A cold sadness was there. He had spoken of himself, of his own loneliness which he feared.

- Of whom are you speaking? - Stephen asked at length.

Cranly did not answer.’

Achterin ‘The Portrait of the Artist as a young Man’, dat toch niet groter is dan driehonderd pagina's, staan in kontemplatieve bescheidenheid twee jaartallen: Dublin 1904 - Triëst 1914.

Zürich, Januari '18.