De Nieuwe Gids. Jaargang 33

[p. 1036]

Muzikale kroniek door Constant van Wessem.

Mahler's negende symphonie.

Na de 8ste symphonie, de ‘symphonie der duizend’ heeft Gustav Mahler nog aan twee andere symphoniën gewerkt. De hij zijn dood gevonden ‘symphonie voor alt, tenor en orkest’, bekend geworden onder den titel ‘Das Lied von der Erde’, behoort echter niet meer tot de nalatenschap en moet reeds lang voor de 8ste zijn begonnen. Van de beide onvoltooide symphonieën is alleen één voor openbaarmaking geschikt gebleken. De andere was in geheimschrift genoteerd dat alleen Mahler vermocht te ontcijferen; en achteraf beschouwd is het de merkwaardigste intentie van het scheppend genie, die ten slotte dit het grootste werk vindt, dat niet werd opgeschreven. Op de laatste bladzijde liet Mahler een regel na, dien wij als een afscheid aan zijn muziek moeten verstaan: ‘Leb wohl, mein Saitenspiel’, regel uit een samenspraak tusschen het diepste innerlijk en de kunst.

De symphonie, welke onlangs door Mengelberg op een Concertgebouwconcert in Nederland werd geïntroduceerd, - de eerste uitvoering te Berlijn kort na Mahler's dood bleef zonder waardeering - draagt het cijfer 9. Zoo wilde Mahler het zelf. Aan dit getal ging ook de onrust van de bespiegeling vooraf. Specht bericht daarover in zijn Mahler-biographie:

‘Mahler hatte Angst vor dem Gedanken an eine Neunte Symphonie. Die sonderbare Fügung, dass Beethoven, Schubert, Bruckner gerade die Neunzahl in ihren symphonischen Werken erreichten und dann starben, hat ihm, der nie an Zufälle glaubte und der in den scheinbar geringfügigsten Dingen geheime und rätselvolle Zusammenhänge suchte, diese Zahl zu einer bedrohlichen gemacht; er wusste, dass seit kurzem der Tod wartend hinter ihm stand, regungslos, unsichtbar und doch unentrinnbar; und der Determinist, der er war, bangte vor dem Zauber der ‘Neun.’

Die Neunzahl hat seinen Aberglauben recht gegeben. Ich höre ihn noch, wie er, an die Beethovensche ‘Neunte’ denkend, von der seinen sagte: ‘Und in D geht sie auch! Aber’ - tröstete er sich - ‘wenigstens in Dur.’

Mahler liet de 9de Symphonie na zonder de bij hem zoo van het hoogste belang zijnde ‘final touch’. Het is namelijk bekend dat hij zelfs in zijn gedrukte partituren nog veranderingen aanbracht, die hem bij het hooren

[p. 1037]

er van noodzakelijk leken, en er bestaat een partituur van zijn 3de symphonie, bijna onleesbaar van de roode toevoegingen. Wij kunnen dus gerust aannemen, dat hij zijn 9de symphonie, hoe zorgvuldig door zijn vriend en kenner Bruno Walter ook vervolledigd en in zijn geest geïnstrumenteerd, nimmer zoo onder het publiek zou hebben laten gaan. Ik persoonlijk ben er van overtuigd, sinds ik hem ook hoorde klinken, dat hij op vele plaatsen de instrumentatie belangrijk vereenvoudigd zou hebben, en al is het natuurlijk voor een buitenstaander niet na te gaan, wat en in hoeverre door Bruno Walter aan deze instrumentatie is verricht, geloof ik toch dat zij vol misvattingen zit.

Dit treedt namelijk uit den geest van dit werk naar voren, een werk, dat als achter de wereld uit is geschreven in een ontroering van het gemoed, dat een ander tête à tête beleeft sinds het zijn grootste geschenk voor de aarde naliet met de verklanking van een kosmos, waaraan de menschen te gelijk met de sterren deelhebben, daarin opnemende al de vreugde en het hemelverlangen dat door de gansche wereld opwaarts gaat, de roep om de innerlijke verlichting en een opgaan in het heelal: de 8ste symphonie.

Daarna trekt de ziel zich tot haar diepste innerlijkheid samen en ontmoet daar de stilte, die van alle dingen nog maar het gebaar laat overblijven. Er ligt in den geest van het werk de weemoedige schoonheid die met de aardsche droefheid alleen nog maar de tranen gemeen heeft. Wij voelen dit, niettegenstaande dit het werk door de instrumentatie misschien te zeer naar een realiteit wordt getrokken, waaraan het in den geest niet meer deel heeft en waardoor het verward kan lijken voor hen die er Mahler slechts half in hooren. Zelfs deed de ironische humor er nog nauwelijks afstand van zichzelf. In het tweede deel krijgen wij nl. weer de wendingen, de grillige intonaties, die het karakter van zijn ongemoedelijke doodendansachtige scherzo's uit vroegere symphonieën bepalen, hoewel de melodie uit de noten van een simpelen ‘Ländler’ is samengesteld. Maar alles is toch verlegd naar de sfeer, die aan de onsterfelijken gemeenzaam moet zijn, en deze laatste vormen hadden door een dunneren dampkring van klank omhuld moeten blijven als waarmede de bewerking van Walter ze omgaf. Niettegenstaande dat volgens de conceptie de 9e symphonie een van Mahler's uitvoerigste symphonieën had moeten worden, zooals het laatste deel, het adagio in zijn bouw reeds aantoont. Van veel omhulling ontdaan, met minder vernuftigheid en meer open oor voor de intentie beïnstrumenteerd zal aan dit laatste werk van Mahler, dat nog voor ons klinken kan, een zuiverder contact met onze psyche mogelijk worden gemaakt.