De Nieuwe Gids. Jaargang 33

[p. 674]

Tooneel-kroniek door C.J.A. van Bruggen.

H. van Laman Trip-De Beaufort: Willem van Oranje, historisch tooneelspel in 5 bedrijven, K.V. ‘Het Nederlandsch Tooneel’. Uitg. J.M. Meulenhoff, Amsterdam.

Jo van Ammers-Küller: Mijn en Dijn. ‘Het Hofstad-Tooneel.’

Bj. Björnson: Boven menschelijke kracht. ‘Tooneelvereeniging’.

We zijn er zoo aan gewoon, maar blijft het toch niet opmerkelijk, dat het vaderlandsch geschiedkundig drama altoos romantische vormen aanneemt? Natuurlijk liggen honderd redenen voor de hand. Een daarvan is, dat ons de vaderlandsche geschiedenis op school geleerd wordt als een heldenspel, waarin ons, natie van Trompen en Van Speycks, de schoone rollen zijn toebedeeld. Van de achterkanten krijgen wij weinig te zien, en, natuurlijk geneigd van ons-zelf het best te denken, vragen wij er ook niet te veel naar.

Wat het drama betreft, komt hierbij, dat de schrijvers ervan minder op objectieve waarheid uitgaan dan wel beoogen bepaalde hun sympathieke personen en gebeurtenissen in een gunstig licht te plaatsen, meestal met de bedoeling, daardoor een stichtend voorbeeld te stellen. En vermits de werkelijkheid om ons heen weinig aanleiding geeft tot bijzondere tevredenheid, denken wij (deze schrijvers en hun publiek) liefst iets beters van het verleden.

De nationale tendenzen zijn niet sterk in den modernen mensch en stellig niet in den modernen Nederlander. Wij hebben zoo lang ons best gedaan Fransch te worden, dat de eigen kantjes een beetje afgesleten raken. Inderdaad bleef ons volkswezen het best bewaard bij de groepen, die in religieus opzicht het naast verwant zijn gebleven aan de tegen den Roomschen Philips opstandige Geuzen. Zoo zal de historie van dien opstand het beste materiaal blijken voor den nationalistischen propagandist. Er is een klankbodem voor. Al moge dan het dogmatisch protestantsche volksdeel van tooneelvertooningen afkeerig zijn, men bereikt nog een groote middenstof-massa, voorbereid door den schoolmeester van het lager en middel-haar onderwijs, met een stevige, lekkere idealiseering van 's lands verleden en 's lands helden.

[p. 675]

In zulke methoden was het geslacht vóór het onze, opgekikkerd uit de ‘Fransche overheersching’, geprepareerd door dichters als die van De Hollandsche Natie, en met den ‘volksgeest van Dertig’ bezield, welervaren. Een latere generatie, die het over zich verkrijgen kon, het monument van dien volksgeest, de voortreffelijke ‘Naatje’, van den Amsterdamschen Dam te verwijderen, staat er natuurlijk anders voor. Zoo zien we dan de vaderlandsche heldenhistorie een beetje naar het jongensboek verbannen, of verzeild in de ietwat ongare literatuur, die bij plechtige nationale gelegenheden voor den dag komt.

Indien we niet zoo sceptisch stonden tegenover den vaderlandschen geest - aan onderwerpen behoefde het niet te ontbreken! Graaf Floris, Oldenbarnevelt, de De Witten: welke grootsche dramatische stof voor het grijpen! Men hééft ook wel gegrepen - Van Oordt, Verwey - maar zonder het rechte resultaat. En nu is zich een dame komen vergrijpen aan Willem van Oranje in een blij-eindend sidderspel, dat ten aanschouwe van het Hofen de voornaamsten van den lande te 's-Gravenhage is vertoond.

De inzet van dit spel blijkt minder de Prins dan de vesting Leiden te zijn. Leiden wordt belegerd en de wind wil maar niet komen, die het water door de geopende sluizen jaagt, het land over, waar de Spanjaarden hun legerplaatsen hebben. Men aanschouwt het Leidsche volk in nood, de vroedschap bedrongen, de prins, een ziek man, in angsten en perykelen; men aanschouwt ten slotte het binnenkomen van goed nieuws bij het ontzettings-leger, en het spel is uit.

De pathetiek bij dit alles valt wat mager uit, maar 't is goed bedoeld. Men oordeele naar het volgend citaat, dat een toespraak van den Prins weergeeft in het slotbedrijf:

‘Wapenbroeders’ - spreekt de Prins - ‘wij Holländers hebben het water lief.... omdat water ons heilig is.... Is het niet oud als de wereld zelve? Toen God den baaierd omschiep in lucht en aarde, zweefde toen Zijn geest niet boven de wateren? Is het niet het element, dat zelfs vuur vernietigt?.... wonden balsemt, gekwetsten laaft, het voedt 't lichaam, verfrischt den geest, het is alom-tegenwoordig, als zomerwarmte en zonnelicht.... het borrelt op uit den bodem, plast neer uit de gevulde wolken, bevrucht de aarde, bron van alle leven, menigvuldig en soepel van gedaante.... gedwee, niettemin zelfstandig.... vindt het zijn weg tusschen bergen, over dijken,.... voortjagende de menschen en de dieren tot.... tot waar de volle winden het blazen.. .. Hallo! soldaten van het Nassouwsche leger.... een dronk op de Hollandsche wateren!’

Ziedaar nu juist een stuk proza dat, van het tooneel af gesproken, den indruk kan maken wat te zijn. De hoorder, ietwat verbijsterd, zoekt allicht de schuld bij zichzelven. Maar ik verzeker u, dat ik goed heb overgeschreven en ge zult geen nadere commentaar van mij verlangen.

Evenwel heeft het werk van mevrouw H. Laman Trip-De Beaufort de verdienste een andere Oranje-figuur te vertoonen dan den banalen ‘Vader des vaderlands’. Een ziek man, te oud voor zijn leeftijd, zoo vertoonde hem

[p. 676]

Verkade. Doch een, die zijn best deed, althans een belangrijk man te schijnen. Voor het resultaat echter - zie boven.

Mevrouw Jo van Ammers-Küller heeft door het ‘Hofstad-Tooneel’ een ‘spel van eerzucht en ijdelheid in een deftige stad’ doen vertoonen. Men bevindt zich onder menschen, die allen wat op hun kerfstok hebben: Mijn en Dijn heet het zedelijk spel. Mr. Hugo van Dam van Sittard, heeft zijn toenaam, Van Sittard, gestolen, benevens zijn positie als directeur van de ‘Midden-Nederlandsche Bank’, door te verklappen, dat zijn vriend om gezondheidsredenen voor de betrekking minder geschikt zou zijn. Een Jhr. Hans van Heeteren, luitenant-vliegenier, belaagt nu Josine, Mr. Hugo's vrouw, door het leelijke streekje van haar man in haar oor te fluisteren.. Met verkeerd resultaat echter, want de deugdzame Josine wordt daardoor toegankelijker voor àndere genegenheid. Er is namelijk een broeder van Hugo, de schilder Robert van Dam, van zijn zwerftocht in de wereld thuis gekomen: het zwarte schaap der familie, alevel echter, met den schoonen donkeren baard en een edel hart, voor vrouwen aantrekkelijk. Ook Robert dreigt een poos ‘dijn’ voor ‘mijn’ aan te zien, doch zijn oogen bespeuren, dat Jooske nog houdt van haar man. Door zich bijtijds te bekee-ren, zijn zonde te erkennen ter plaatse waar zulks behoort en voortaan een braaf burger te worden, zonder ijdelheid en zonder pretenties een paedoloog van de bovenste plank te zijn, redt Mr. Hugo de situatie en zijn huwelijk..

Dit slot bevredigt ons maar matig; evenmin als ons een bekeering bevredigen zou van een ‘boefje’, dat mevrouw Van Ammers in het huis der Van Daras laat rondloopen. Een vertegenwoordiger alweder der Mijn-en-dijn-verwarring en volle broeder van Brusse's vermaard boefje. Dit schelmpje echter bekeert zich niet, blijft onverminderd liegen en guldentjes gappen waar hij kan, wordt zoo de sympathiekste figuur van het stuk. Want dat zijn patroon zoo deugdzaam omslaat in z'n tegendeel, ten einde mevrouw Van Ammers aan haar zedelijk blij-einde te helpen, kan toch niet hèm worden aangerekend! ‘Pro Juventute’ blijft bestaan ook zonder Mr. Hugo's inbeelding, en Jaapje zal haar beste klantje zijn.

Zoo'n stuk doet huisbakken aan, het wil wat, het is van den dominee. De zedencomedie, indien zij er wezen wil, zoeke frisscher onderwerp dan de eerzame ‘eerzucht en ijdelheid in een deftige stad’ en behandele dat dieper. Zooals het gewoonlijk gaat, het verloren schaap was de meest menschelijke figuur en Chrispijn Jr. speelde haar met meesterschap.

Zullen wij de in het stukje jubelende Else Mauhs nogeens vervelen met haar te vertellen, dat zij in de 12½ jaren van haar tooneelloopbaan zich een prettige, voor jonge meisjes en vroolijke vrouwtjes aangewezen actrice heeft getoond, maar in het ernstige karakterspel nog wat moet betijen? Het is een geluk, zóó jong te zijn!

Directeur-regisseur Heijermans heeft de ‘Tooneelvereeniging’ Björnson's stuk van het wonder Boven menschelijke kracht nogeens voor den dag

[p. 677]

gehaald. In een plechtige stemming opende het eerste bedrijf en steeg door het spel van mevrouw Van der Horst-Van der Lugt Melsert en D.J. Lobo tot een groote werking. Het tweede leek mij niet gelukkig van opvatting en daardoor, op het indrukwekkende slot na, mislukt.

Overigens hadden de meeste directies het te druk met reëngagementen en het afsluiten van schouwburgcontracten om belangrijk werk te doen. Royaards zond een noodkreet naar de kranten: men wilde hem geen avonden genoeg in den Paleisschouwburg geven! De zaak schijnt inmiddels terecht gekomen; er wordt onderhandeld over het getal speelavonden in de Haag-sche en Amsterdamsche stadsschouwburgen.

De verhouding onzer speeltroepen tot gemeentelijke en particuliere schouwburgondernemingen zal een goed onderwerp voor den zomer zijn.