De Nieuwe Gids. Jaargang 33

[p. 486]

Tooneel-kroniek door C.J.A. van Bruggen.

Dageraad van Herman Heijermans. - Monsieur le Directeur van Betsy Ranucci-Beckman. - Phyllis van Mr. C.P. van Rossem.

Een kunstenaars-loopbaan voltooit zich in zelfportretten. Begint ze er ook mee? Toch is de zelfverwerkelijking van den lyricus weer anders: hij kan immers nog geen ontginner zijn van innerlijke schatten. Eer zou men van weerkaatsing kunnen spreken: de wereld in een spiegel die - subjectief zou zijn, dus tegelijk het eigen wezen openbarend.

Dan komen de jaren van geestelijke voeding. En weldra is deze het belangrijkst, zóó, dat de kunstenaarsziel niets beters weet dan zichzelve te elimineeren. Zij wordt ‘objectief’. Maar, al opnemend, raakt zij zich van haar eigen nieuwe waarde bewust. Opnieuw keert zij haar aandacht naar binnen, zij vindt zich verrijkt en belangrijk. In haar ‘zelf’ is ‘de wereld’ opgenomen, onscheidbaar nu, zoodat iedere beelding en openbaring zelfbeelding en zelfopenbaring wordt.

Misschien alleen niet voor hem zelf, is de ‘objectieve’ Heijermans, de Heijermans der ‘naturalistische’ levensbeelding, overwonnen. Hij heeft nog niet geleerd van buiten-zichzelf, zichzelf te zien. Evenwel produceert hij in zijn jongste werken een reeks van zelfportretten, waaruit een allengs wijzer en gelatener geworden ziel ons tegenglimlacht. De vroegere grimmigheid is verdwenen, zijn maatschappij-kritiek schijnt alleen nog maar pour acquit de conscience en om ‘de Partij’ plezier te doen te gebeuren; alleen de zorg voor den boterham - een wrange rancune om de geringe mogelijkheden voor een kerel van zijn talenten in een klein land? - kan hem nog nijdig, nog bitter maken.

Al jaren geleden is de levens-faze begonnen. Eerst onopgemerkt, maar bij een latere vertooning gereleveerd, verscheen in het drama De Opgaande Zon een figuur van zeldzame gelijkmoedigheid. Hij was geen held, Mathijs de Sterke. Uitgaande om, onder een spoortrein, zich te verdoen, blijft hij voor den overweg steken. Toch is er taaie energie in de manier waarop hij tegenspoed in zaken en leven verdraagt, en moed in zijn groote offer aan de Waarheid: het overleveren van zijn lieve dochter Sonja aan

[p. 487]

de justitie om een opzettelijke brandstichting, met de bedoeling de familie financiëel te redden.

In dezen man vindt men ook het verzetten van levens-misère in de fantasie, dat de latere figuur karakteriseeren zal, waarover ik wil spreken: den uitvinder-poppensnijder Lucas in het laatste spel Dageraad. Als zulk een fantasie kan men óók de romantische zelfmoordwandeling in sneeuw en eenzaamheid zien; een ander teeken is ‘Domineetje's’ ijver voor tooneel-dilettantisme. Men kan hier zelfs denken aan persoonlijke toespeling - zooals ook Lucas tot het vermoeden (zij het in scherts) van persoonlijke toespeling heeft aanleiding gegeven.

Bij Lucas leiden de omstandigheden tot een tragische schuld. Hij heeft de machine, door hem uitgevonden om de waterkracht der beken ten nutte te brengen van den zwaren arbeid zijner kameraden, onwetend aan den Landheer verkocht, die nu als een groot-industriëel de bevolking zijner gewesten uitbuit. Deze tragische schuld is door Lucas zelf het eerst gezien. Zij maakt hem onmachtig om met vrouw en gezin te profiteeren van het geld, dat de vinding hem heeft opgebracht, weerstandsloos tegenover de verbitterde bevolking, die hem te lijf wil. Als een gebroken man is hij thuis gekomen van de voltooiing van zijn werk - het mooie tafreel op de trap -; den dood heeft hij gezocht op de bergen, waar geesten en ondieren spoken - de onzuivere herinnering aan slechte Hauptmann-romantiek -; machteloos laat hij zich heen en weer sleuren door de menigte met pieken en bijlen - het prachtig door den auteur in scène gezette oproer-tooneel.

Hokus pokus van een ziend-geworden meisje lost de tragische schuld op in een ‘Dageraad’. Voor de zooveelste maal zien wij een beeld aan de hand eener vrouw naar Nergenshuizen wandelen, waar alles zooveel anders is dan in deze wereld. Een beetje nuchter vraagt men zich af, hoe zij aan een tweede ontbijt zullen komen?

Wat Heijermans óók in Hauptmann's Verzonken Klok heeft bewonderd, is de gelatenheid van den man, die sterk in zijn taak staat, tegenover vrouwentranen. Schreien van vrouw en kind om een boterham mag den held niet roeren en vermurwen. In De Opgaande Zon is het zelfde element. Maar doet het niet verwonderlijk aan, dit zoo uitdrukkelijk te zien vooropgesteld en met veel sentimentaliteit omhangen? In de orde van gedachten die helden schept, spreekt dit immers allereerst vanzelf! Men behoeft ‘hoogere dingen’ niet toe te lichten door de lagere, in contrast, te laten zien. Hoe erdenschwer is Heijermans' heroiek!

Doch hij zal die zwaarte te boven komen. Met hoeveel verheuging hebben we bevestigd gevonden: Eva Bonheur, de Jasper-figuur, is van lèter datum, hoewel vroeger vertoond, dan Dageraad. In Jasper is geen halfheid. Midden in zijn naturaliën, zit hij midden in 't heelal. En als de klanten niet koopen, en als een beminde dochter het kind eener schijn-liefde verwacht, zit Jasper midden in 't heelal onder zijn triomfanten glimlach, waarom wij hem liefhebben.

[p. 488]

Neen, zelfs dit zelfportret, het laatste, heeft den realistischer! Heijermans niet overwonnen. We hebben veel overbodige dingen en zelfs smakeloosheden op den koop toe te nemen. De sireene eenvoud is er nog niet.

Maar Heijermans staat eerst in het begin dezer nieuwe periode van zelfontginning en zal leeren zijn goud te louteren om eigen bevredigings wil!

Men heeft de tooneelspeelster Betsy Ranucci-Beekman aangewreven in rancuneusen opzet een tooneelstuk geschreven te hebben ‘tegen’ een bepaalden directeur, onder wien zij vroeger heeft gewerkt.

Indien er iets waar is van deze bewering, heeft het kwaad zichzelf gestraft. Het frissche, kleurige werk van mevrouw Ranucci (reeds van vroeger al schrijfster van Sirocco sympathiek bekend) heeft geleden door den toeleg, alle schuld voor den ondergang van een meisje-dat-zoo-graag-actrice-wil-worden den vertoonden tooneeldirecteur aan te wrijven.

Alle meisjes willen zoo graag actrice worden. En men zegt, dat ook tooneeldirecteuren iets menschelijks hebben. Dit menschelijke te stellen tegenover die dringende begeerte, ware de opgaaf voor een drama van grooter allure dan mevrouw Ranucci aan Monsieur le Directeur heeft weten te geven.

Toch is er velerlei te waardeeren: levendige milieu-teekening, pittige dialoog, het geestige figuurtje van de kleine actrice, die, in ‘wilde echt’ levend met een collega, zich toch als fatsoenlijke vrouw handhaaft tegenover den satyr-directeur.... trouwens, er wordt geen poging gedaan haar in verzoeking te brengen.

De hoofdzaak haperde op - rancune? In elk geval is de interessante menschelijkheid van ‘Monsieur le Directeur’, die een groot man en een ijdel man, en een zwak man, en een charmeur moet wezen, een gecompliceerde figuur in een eigenaardig milieu - Don Juan door sirenen omzongen - er matig bij weggekomen.

Wanneer mevrouw Ranucci weer eens haar frisch talent besteden wil aan een tooneelstuk zonder ‘bedoelingen’, zullen wij ons verheugen.

Phyllis van Mr. C.P. van Rossem is een handig geschreven amusementsstuk, naar Fransch model. Het verhoudt zich tot echte Fransche kunst als een Lodewijk-gevel op de Heerengracht tot Versailles. De Holländers, heeft eenmaal een reizend Franschman gezegd, onderscheiden zich door een zekere linkschheid, waarmede zij Fransche stijlen toepassen. Men moet erkennen dat Mr. van Rossem ook de linkerhand, waarmede hij schreef, goed heeft geoefend.

Rijker, beter, gelukkiger, almetal, worden wij door dezen handigen namaak niet. De auteur zal zeggen, zoo iets ook niet te bedoelen. - Waarvoor schrijft hij dan?

Indien 't was om het genoegen van succes, heeft hij zijn deel rijkelijk ontvangen.