De Nieuwe Gids. Jaargang 33

[p. 284]

Dramatische kroniek door C.J.A. van Bruggen.

De Gijsbreght onder Ed. Verkade.

Aan Vondel's Gijsbreght-drama hebben de tijden telkens het hun eigene toegevoegd. Wel wonderlijk ziet het er uit op die oude pleizierige prenten, waarmee de rookkamer van den Stadsschouwburg tot vóór kort was gesierd: achttiend'eeuwsche meneeren met kuitbroek, pruik en steekje tusschen de coulissen van het toenmalig ‘kiekkast’-tooneel, die met haar perspectief-werking de wereld tot in 't oneindige verlengden. Uit onze eigen aanschouwing kennen wij geen anderen Gijsbreght bij het jaarlijks op den Nieuwjaarsdag herhaalde spel, dan de ‘ridderlijke held’ van C.C. van Schoonhoven, een juist zoo martiale figuur, dat zijn maliebuis en zwaard thans dienen kunnen om den krijgsman uit het stuk, broeder Arent, behoorlijk naar zijn rol te kleeden. Het decor, waarin werd gespeeld, dagteekende uit den na-romantischen tijd. 't Gaf een waarlijk niet onschoon winter-gezicht op de wallen en poorten van Amsterdam, sneeuw lag op de belegeringswerktuigen, door den vijand bij zijn aftocht ontredderd achtergelaten, en van het overhaaste van dien aftocht gaven de hier en daar over den tooneelvloer gestrooide aksen en pieken een duidelijk blijk. Wanneer Gijsbreght in zijn voorrede beschreef:

Hier, daer het leger lagh, is 't velt alom bezaeit
Met wapens en geweer, verbaest van 't lijf gereeten
Van ingebeelden schrik....

dan had hij inderdaad de omgeving mee, die deze wapens en geweren aan ieders oogen toonde.

Romantiek heeft nimmer reëele gegevens versmaad - hoezeer zij zich schijnt daarvan te verwijderen. Zij breidt over de dingen haar stemming, zij groepeert ze naar haar verbeelding, maar neemt ze gelijk zij zijn, zonder vooraf ze te onderwerpen aan een styleeringsproces. Hoe ‘werkelijk’ het sneeuwgezicht van het eerste Gijsbreght-tafreel toch was, we mochten 't zoo juist ervaren, nu na een nacht van stadig aangehouden vlokkenjacht,

[p. 285]

Amsterdam met buigende boomen en bevrachte daken ontwaakte en opeens 'n tachtig jaren jonger was geworden. Met een fantasie, die de rondgestrooide moordtuigen van den vijand overbodig acht, wijl het dichterwoord hun verschijning oproept, heeft romantiek niet van doen.

Ook Royaards' veelgeroemde Gijsbreght-opvoering was op suggesties door werkelijkheid gestemd. De legende gaat, dat Arent's beschrijving van kerkgerei ‘die stijf staen van gesteente, en parlen en root gout’ den leider verleid heeft tot een uitstalling van min of meer ‘echte’ pracht als sinds de Meiningers niet meer is gezien. Zulke schoonheid overlaadt een weinig den geest. Geest is een brekelijk ding en draagt liefst geen ballast op zijn weg. Ik ben bang, dat wanneer indertijd (1894) uit de gezamenlijke pogingen van Simons, Berlage, Der Kinderen, Zweers en Diepenbrock geen ‘prachtwerk’, maar een vertooning naar hunne wenschen ware gegroeid, zij het zelfde bezwaar van zwaarte, van overbelasting zou hebben gehad.

De tegenwoordige leider op het Leidscheplein, Eduard Verkade, heeft daar eindelijk een Gijsbreght-opvoering tot stand gebracht, waarnaar men, zooals Frans Mijnssen het recht (in ‘De Nieuwe Amsterdammer’) zei, zonder verveling en met belangstelling den geheelen avond kon blijven zien. Zij is ‘geestelijk’, geestelijker zelfs dan alle andere daarvóór vertoonde, en niet topzwaar. Haar uiterlijke uitrusting is van zeer groote schoonheid, maar nergens overladen; zij absorbeert de aandacht niet. En voor de eerste maal doet Gijsbreght, wanneer Verkade hem speelt, zich niet voor als een ‘Maulheld’: hij vindt een houding die hem past. De eenig mogelijke en juiste? Wie zou het durven beweren. Wel echter is mij tevoren de hoofdfiguur nimmer beter verantwoord voorgekomen.

Een Gijsbreght in huisgewaad; een paisibel regent op den leeftijd van bezadigde wijsheid. Hij rekent zich belast met de belangen van burgerij en gezin en als een vroom man ook met het heil der kloosterlingen binnen en buiten zijn stadspoorten. Zelf voert hij niet dan bij noodzaak het zwaard - hij heeft broeder Arent als zijn veldheer. Deze jaagt den vliedenden vijand na, hij aanvaardt ook Badeloch's opdracht. Gijsbreght te beschermen (‘Vrouw zuster, ik beloof: 'k zal zonder hem niet keeren’) en voor hem heeft Vondel den schoonen krijgsmansdood bestemd om te kunnen getuigen: ‘Hij is met krijgsmanseer in 't harrenas gestorven’.

Zoo heeft in de vesting Amsterdam ieder een eigen taak en is Gijsbreght met burgemeester Tellegen te vergelijken, die voor het eerst in zijn loge de voorstelling van den Nieuwjaarsdag zonder geeuwen kon bijwonen. Ik had gaarne ook den Commandant-generaal Ophorst gezien om aan Arent een voorbeeld te nemen.

Intusschen, er is meer vast aan de vertooning dan een welgeordende bestiering der bedwongen vesting met richtige verdeeling van militaire en civiele functies. Wij ontwaren ook iets meer van Vondel's blijkbare bedoeling, Gijsbreght te doen verschijnen als een tragischen held naar klassiek begrip. De Voor-rede, goed gezegd zooals Royaards het deed, boetsert den man, wien de loop der gebeurtenissen onrecht aandoet, een onschuldig

[p. 286]

lijdende. Aan documenten laat zijn verhaal der twisten en krakeelen het niet ontbreken. In elk geval mag men aannemen, dat hij zelf niet beter weet:

Of zoo ik schuldigh ben, en heeft het mij gemist,
't Is uit onnozelheit, en zonder ergh of list.

Bij Verkade zien we nog anders dan een man van goeden wille, wiens zaken scheef gaan. Voor hem is vroomheid in Gijsbreght geen bijkomstige karaktertrek, en de in de eerste bedrijven voelbare parallel met het kerstgebeuren geen louter stemmingselement. Zij leiden ons in naar het derde bedrijf, waar Gijsbreght's tragische schuld begint door het verwerpen van Badeloch's waarschuwing. In de rei, de Edelingen-rei, wordt de noot reeds aangeslagen. De toeschouwer staat voorbereid:

Gelijck van outs was toegezeit:

Dat God zijn kudde weiden zal,

En hoên voor ramp en ongeval,

En naar het afgedwaelde vragen,

Dat schaep op zijne schouders dragen

Met vreught bij 't overigh getal.

Deze blijde zekerheid zal nog worden verschoven. De vijand dreigt: men heeft hem zien zwemmen door de gracht en met list krijgers binnen de vesting en buiten de poort zien brengen. Argeloos viert de bezetting Kersttijd en de rei kan slechts bidden:

Laet den tyran zijn aenslagh missen,

Die den onnooslen laegen leit.

Daar bovenop, op slag, valt Badeloch's droom. Dit was bij de oude vertooning altoos een min of meer belachelijk geval. De toeschouwer sympathiseerde met den Heer van Aemstel, wanneer hij zijn gade niet au serieux nam: ‘De droomen zijn bedrogh: gij vreest uyt misverstant’. Dan begon zij in den breede uiteen te doen wat nicht Machtelt haar alzoo in den slaap had vertoond, en nogmaals ging de belangstellende schouwburgbezoeker over tot de orde van den dag, met Gijsbreght: ‘'t Is louter ijdelheit, die zich het brein verheelt!’ Zelfs het zoo schielijk uitkomen der voorspelling, heer Peter's alarm: ‘Wapen, wapen!’ kon ons, die toch àl 's vijands voorbereidingen hadden gezien, nauwelijks den ernst van den toestand doen beseffen. Het leek een min of meer rare drukte, culmineerend in Gijsbreght's fameuzen tocht naar den Schreierstoren om daar, in steê van te gaan vechten, te gaan zien.

Van deze veldheers-geste, alvast, heeft Verkade het belachelijke afgenomen door een juist opvolgen van den tekst. Om te beginnen toont zijn Gijsbreght niet den vechtersbaas van vroeger, zoodat, in zijn karakter, het uitzien van een hoog punt hoe de zaken staan, als natuurlijk en wijs

[p. 287]

beleid aandoet. Doch dan werden bij de oude vertooning op 's veldheer's bevel: ‘Gij dienaers, breng mijn helm en harnas bij der hant’ haastig de bedoelde equipementstukken aangedragen en daarmee getuigd trok de Heer van Aemstel naar boven om - te zien. Het publiek zei: ‘kouwe drukte’ en meesmuilde. Goed gelezen, staat er echter niet, dat Gijsbreght geharnast en gehelmd op zijn uitkijkpost klimt; er staat, dat de knechten zijn krijgsgerei ‘bij der hant’ moeten brengen, gereed zetten voor 't geval dit noodig mocht zijn. En zoo geschiedt: wanneer Gijsbreght van den toren terugkeert en zijn ‘bondgenooten’ verzamelt, vindt hij het noodige krijgstuig tot zijn beschikking.

Heeft Verkade aldus het belachelijke, dat er voorheen was, verwijderd, ook de droom zelf en de waarschuwing die hij bevat, kreeg een andere waarde. Ik behoef niet te citeeren: men weet, dat het verhaal van Badeloch's vizioen een volledige voorspelling inhoudt van den gang der dingen. Geen tegenweer baat, stad en kloosters zullen worden vernield, de nonnen geschonden, de bisschop vernederd en vermoord. Doch eerst zal Gijsbreght een poging doen de Klarissen nog te redden, daarbij geleid door een goddelijk gezant:

'k Zal Gijsbreght, ongequetst van spiets of eenigh swaert
En zonder eene nop van 't kleet door 't vier te zengen,
Geleiden en gezont op dezen drempel brengen.

Verder volgt nog de raad, het slot, eer het te laat is, met de schepen te verlaten, waarbij eveneens de hemelsche bescherming niet zal ontbreken.

Men is er niet mede af, bij deze geschiedenis te denken aan Kassandra, wier boodschappen bij de helden van Troje zoo weinig geloof vonden. Vondel komt er met welbehagen voor uit, van Vergilius' Aeneïs een ruim gebruik gemaakt te hebben, maar hij is niet alleen een groot, een min of meer slaafsch, bewonderaar en volger der klassieken, hij is ook een geloovig man, voor wien een voorzegging in den droom, gelijk Badeloch een wedervoer, heilige beteekenis heeft. Z'n bewondering voor de antieke letteren en haar ‘regels’ èn zijn naar de Roomsche kerk neigende vroomheid gelijkelijk in aanmerking nemend, mag men vermoeden dat hij bezig is een ‘tragische schuld’ aan te leggen in Christelijken zin. Inderdaad komt de droomvoorspelling in letterlijke volledigheid uit, en is Gijsbreght een derzulken die de openbaring ontvangen hebben, doch haar niet geloofd.

Een tragische held in antieken zin, - zoo begint Gijsbreght zich nu voor onze oogen te ontwikkelen. Al wat hij doet zal te laat blijken, zijn lot is reeds, zouden wij zeggen, gedetermineerd. De feiten dringen hem, aan Badeloch's droom geloof te schenken - in het klooster gewaagt hij ervan - en in het verhaal van zijn tocht spreekt hij van een licht dat voor hem ging zoo helder.... ja het visioen heeft zich aan hem herhaald: Ick heb het light gesien, en zelf de stem gehoord’. Al dit inzicht komt echter te laat: de dingen wikkelen zich af naar Noodlot's wil. Hoe, dat vertellen ons de drie schilderende verhalen: Arent, Gijsbreght, de Bode.

Misschien heeft Vondel hier bewonderend den Oedipus gevolgd, maar hij

[p. 288]

is er niet in geslaagd een gelijke dramatische stijging teweeg te brengen. Tot onze verbazing vinden we zelfs in het laatste bedrijf zijn tragischen held even wijs als tevoren. Tegenover den parlementair met den trompetter staat een ridder, die geleerd heeft smaad te zien in overgave, tegenover de smeekende Badeloch met haar beide kiekens een echtgenoot, gesteld op zijn gezag. Van geen goddelijke voorspelling wordt gesproken, zelfs niet wanneer Badeloch eindelijk besluit scheep te gaan onder geleide van Broer Peter. Dan moet, ten slotte, de engel Rafaël zelf uit den hemel komen om te vertellen hoe de dingen staan geschapen.

Men heeft Verkade verweten, de toespraak van den engel zoodanig te hebben besnoeid, dat het Amsterdamsche erdoor uit het drama gebannen werd. Ieder zat te luisteren naar de ‘burgemeesteren en driemaal twalef raden’ en het ‘vette land van Pruisen’, waar een stad, Nieuw Holland, zou gesticht worden - edoch het kwam niet. Wat echter wèl kwam was dit: de vermaning om het verwerpen der goddelijke boodschap:

Dus wederstreef niet meer uw trouwe gemaelin,
Verlaet uw wettigh erf, en quel u nergens in.

Men heeft den hier onderstreepten regel nimmer het passend relief gegeven. Dit relief, wanneer het in 't voorafgaande niet is voorbereid, kan moeilijk meer worden opgehaald. Men moet dan onvermijdelijk den indruk krijgen, dat de engel zijn raad betrekt op het onmiddellijk voorafgaand geschil der echtelieden Gijsbreght en Badeloch van Amstel. De zaak ligt echter anders, wanneer men in Gijsbreght den verdoolde heeft leeren zien, die goddelijke waarschuwing in den wind sloeg, trots teekenen en wonderen. Nog hield hij met aardsche kracht, met macht van wapenen en vuisten, stand tegen het lot, ‘'t kruis (hem) opgeleit van God’. En een nieuwe tusschenkomst van hemelsche machten is noodig om hem de waarheid te leeren zien.... ‘Dus wederstreef niet meer....’ Op die manier kon de ondergang, ‘in tragische schuld’ verdiend, worden afgewend en Vondel tot zijn apotheose komen, die de Amsterdammers mag bevredigen, doch zijn dramatischen held om zeep brengt.

Van al zulke waarden in de Gijsbreght heeft, naar mijn gevoel, Verkade's opvoering meer naar voren gebracht dan eenige die ik vroeger zag. Het drama is menschelijker en vromer tot ons gekomen. Wat het eerste betreft, had men stellig in vele rollen sterker spelers mogen verlangen. In menig opzicht moest men zich tevreden geven met den juisten aanslag.

Méér te bereiken, zal mogelijk een zaak van jaren zijn. Wellicht wil het gemeentebestuur hieraan denken, wanneer het zijn beslissing neemt inzake de wederverhuring van den schouwburg, waar de Amsterdammers op hun jaarlijkschen Gijsbreght recht meenen te hebben.

Een volgenden keer hoop ik iets te zeggen over het nieuwe stuk van Herman Heijermans: Dageraad, met den jubilaris Jan Musch in de hoofdrol.