De Nieuwe Gids. Jaargang 27

[p. 366]

Aanteekeningen over kunst en letteren door Hein Boeken.

Anatole France, les Dieux ont soif. Paris, Calmann-Lévy.

Het komt mij wel eens voor dat Anatole France het geweten is van het Fransche volk. Niet het martelend of verontrustend geweten, dat wraak-godinnen uit de duisternis oproept om den gevallene te achter-volgen. Niet de geweten-stem die spreekt uit apostel of boet-profeet, die tot inkeer of bekeering wil brengen, de verschrikkingen voorhoudt van straffen hiernamaals of op aarde. Maar het geweten van den man, die zijn volk kent en het lief heeft, die zijn volk beziet bij het licht van zijne liefde en zijn ironie. Want deze twee zijn bij dezen man één. Zijne ironie staat niet naast zijne liefde; zij is het kind van zijne liefde. En van zijn geest. Ja, van deze twee. Van zijne liefde, die wilde dat alles zoo veel anders ware dan het is. Maar ook van zijn geest, die hem doet zien dat alles niet anders kan zijn dan het is. De samenkomst van deze twee is de oorsprong zijner ironie.

Ja, hoe kent hij zijn volk, hoe heeft hij zijn volk lief. En wel zijn die kennis en die liefde dat wat zijn volk te stade komt, dat wat het van noode heeft.

Want het Fransche volk is een volk dat tot bezinning komt. Maar weinig van zijn leiders zijn er, die van het volkomen recht van hùnne zaak zijn overtuigd. Apostelen en profeten zijn er niet die aan hun volk aankondigen dat zij hun den rechten, den eenigen weg kunnen aanwijzen.

Hoe en in wie openbaart zich die bezinning?

[p. 367]

In enkelen, die hun volk willen diets maken dat al wat het als groot en goed beschouwde, in werkelijkheid van geen of luttel waarde is.

In anderen, die met nieuwe sophismen, half waarheid, half bedrog, het volk willen lokken en op deze wijze de half of bijna geheel gebluschte geestdrift weer willen doen opvlammen.

Tegenover deze beiden staat, met enkele anderen, Anatole France; en van hem alleen wil ik nu spreken.

_* * _*

Wat is er in de fijnheid der lucht van Parijs, wat in de geheime krachten van den grond van de aeloude slijkstad, wat in de geel-groene golven van de rustelooze Seine, dat de bewoners van die stad maakt tot wezens wier gelijken men te vergeefs overal elders ter wereld zoeken zal? Of is het het noodlot der volkeren dat deze stad tot het geestelijk middelpunt der wereld maakt, tot het tooneel waar de strijd van alle ideeën ‘en action’ wordt uitgestreden?

In dit middelpunt is Anatole France geboren. In dit middelpunt leeft hij. Van dat middelpunt is hij de ziel.

Wat is daar gebeurd, 'n honderd en twintig jaar geleden; aan die oevers van de Seine, in het verre gezicht van die twee torens van de Notre Dâme, aan de overzijde van Louvre en Tuileries?

Daar is een spel gespeeld met de grootste schatten, die Frankrijk in eeuwen had opgezameld; met een volks-rijkdom aan godsdienst en kunst, een spel met menschenlevens - maar wel zóó dat deze laatste inzet wel de minst kostelijke schijnt te zijn geweest.

En was er ooit volk dat meer te verliezen, meer aan godsdienst en kunst, meer aan allerinnerlijkste, alle standen van hoog tot laag doordringende cultuur? Om juist dit raadsel te verklaren, ik geloof dat vooral daartoe dit boek geschreven is.

Aldus dit boek beschouwende, krijgen we er, naar ik meen, den rechten blik op. Want al is het óók, door de rijke begaafdheid van den schrijver, wat men zou kunnen noemen een boeiende roman, nog meer is het een stuk historie, ons aan eenige, ik had bijna gezegd aan één persoon, gedemonstreerd en ons door de fijnste psychologie voor oogen gesteld.

* _* *

[p. 368]

Ik had bijna gezegd aan één persoon. Want van Evariste Gamelin houden wij de sterkste heuchenis. Het is de brave burgerjongen, schilder van eenigen aanleg, die in de ideeën en de practijk der revolutie alle heil ziet, door plichtsgevoel tot de politiek gedreven, door een buitenkansje lid wordt van een der secties van het Comité du Salut Public, in alle eerlijkheid meent dat hij geen heiliger plicht heeft dan zooveel mogelijk menschen naar de guillotine te helpen en wanneer hij zelf de beruchte kar bestijgt, die hem op zijn beurt brengt naar de guillotine, zijn dood beschouwt als de straf, door hem verdiend, daar hij niet nog méér menschen heeft doen veroordeelen. De schildering van dit fanatisme, langen tijd nog gevoed door zijn liefde voor Elodie, wier verleider, dien hij niet eens kent, hij onder de door hem veroordeelde aristocraten hoopt te treffen, is hoofdzaak van dit boek. Maar er tegenover staat nog behalve vele anderen, de figuur van, ik had bijna gezegd den abbé Coignard, den lezers van France welbekend, maar het is hier de oude Maurice Brottaux des Ilettes, de geboren aristocraat, die nu zijn kost moet verdienen met het maken van kinder-speel-poppen, de beminnelijke geestige raisonneur en filosoof, die tot op zijn laatsten tocht, ook op het beruchte karretje, wordt vergezeld door een beduimeld en stukgelezen exemplaar van zijn lievelingsdichter, Lucretius.

Hoe werkten de ideeën in het Frankrijk der Revolutie, welk noodlot dreef de terroristen, hoe ging het dagelijksch leven in Parijs ondertusschen zijn gewonen gang - wie zich van dit al een levendig beeld wil vormen, hem raden we ten sterksten de lezing van dit boek aan.