De Nieuwe Gids. Jaargang 27

[p. 129]

Het lezen en de beeldende kunst door Cornelis Veth.

Dat de verschillende talen, die de beeldende kunst spreekt, moeten worden verstaan door hem, die beoordeelen en genieten wil, is een waarheid die wel algemeen erkend mag worden geacht. Dat het lezen en verstaan van een boek of artikel kennis vergt van de taal waarin ze geschreven zijn, zal niemand betwisten. Minder algemeen begrepen is het feit, dat het vermogen tot het verstaan eener bepaalde soort uitingen van beeldende kunst ons niet aangewaaid wordt, maar moet worden verwonnen; de kunstschilder, de prentliefhebber zal soms zeer vreemd staan en onontroerd tegenover beeldhouwwerk of ceramiek, borduursels, als anderszins. Dat duurt, bij goeden wil, niet lang, maar het is schier onvermijdelijk.

Doch het is over een ander, schoon verwant, onderwerp, dat ik iets zeggen wou: over de letter in de beeldende kunst. Niet, alweer, over de deugdelijkheid, de decoratieve waarde, de leesbaarheid. Daarover is door vaklieden in den laatsten tijd te veel verstandigs gezegd, waartegen het niet in mij opkomt, iets in te brengen. Neen, het is de letter, als deel van het woord, over de gedachte-associatie, die, - misschien moet men zeggen, helaas - door het geschreven of gedrukt karakter wordt opgewekt.

De kwestie, die ik wensch te bezien, bestaat niet voor den analphabeet. Voor dezen, gesteld dat hij buitendien - het wordt zeer speculatief! - aesthetisch gevoelig was en een eigen smaak bezat, zou de letter slechts als vorm, als lijnsamenstel, misschien als vlek bestaan. Maar ook de Chineezen en Japanners weten blijkbaar niet slechts voor ons, (die tegenover hun letters als analphabeten staan) maar ook tegenover hun eigen landslieden de letter in het

[p. 130]

geheel van het kunstwerk te doen spreken als een versiering. Ook de decoratieve kunstenaar ten onzent zal men zeggen, verstaat dit, en menig teekenaar van populaire prenten en spotprenten heeft het van oudsher gekund.

Bij de Chineezen en Japanners werkt dan echter nog mede ten eerste de omstandigheid, dat hun karakters oorspronkelijk verbeeldingen, dus teekeningen meer dan teekens zijn. Ten tweede de verticale orde, die maakt, dat het lezen niet ineens geschiedt, dat dus het woord en zijn beteekenis zich den toeschouwer niet opdringt, hoewel het mogelijk is, dat de daaraan gewende lezer de in die orde geplaatste letters even snel verbindt als wij de in horizontale richting elkaar opvolgende. Europeesche teekenaars hebben die gewoonte gevolgd, maar bij hen werkt de onnatuurlijke wijze van schrijven - het is niets anders - als een trucje.

Maar het is mijn bedoeling niet, van den uiterlijken vorm te spreken der letters, die direct verband houden met het voorgestelde. Die een verklaring zijn. Neen, veel zuiverder is de kwestie te stellen.

Ik zie van mijn raam uit op een mooi, frisch groen weiland, waarvan de kleur vooral in den herfst en een winter als deze, van een prachtige teedere volheid kan zijn, vooral wijl daarachter de grijze lijst-zijde van een modern blok huizen, met tallooze witte vensters die de grauwheid accentueeren, het landschap afsluit. Bijna bij iedere lucht, bij iedere weersgesteldheid is dit geheel mooi. Maar ziet, een gedeelte van dit mooi wordt voor mij ongenietbaar gemaakt door een enorm bord waarop met groote rechthoekige letters staat:

BOUWGROND TE KOOP.

Tot nog toe is dit bord mij altijd een ergernis geweest. Is het leelijk? Maakt het de wei en de lucht en het blok huizen en de greppels met struikjes minder mooi? Ziedaar de vraag. Of is het alleen de gedachte-associatie? Is het alleen de beteekenis der woorden, die prozaisch is en een bedreiging insluit, welke dit vierkant ding mij hatelijk maakt? Ik had er tot nog toe niet over gedacht. Tot ik, bij winderig en regenachtig weer, en een natte, bewegelijke lucht van gejaagd opstuwende dunne wolken,

[p. 131]

met de blijheid van licht, even blauwwit, heerlijk-rein wit daarachter, dit bord nat zag, den grond goudbruin en de letters zonnig geel. En het was mooi.

Breitner en andere schilders hebben onbevangen-weg op hun stadsgezichten de opschriften overgenomen, die de huizen droegen. Vroegere teekenaars en schilders van stadsgezichten of enkele huizen zouden alleen zulke opschriften hebben nageschilderd of geteekend, indien deze zeer fraai waren, of er door een bepaald historisch of anecdotisch feit aanleiding toe bestond.

En nu wilde ik, zoo zonder te zoeken naar verklaring voor het geval, de vraag stellen, of er hierin reden bestaat te gelooven, dat wij onder weg zijn tot een meer elementaire, wat onbevangener visie?