De Nieuwe Gids. Jaargang 26

[p. 879]

Literaire kroniek door Willem Kloos.

Adriaan van Oordt. Nagelaten werk.
Adriaan van Oordt. Eduard van Gelre. Treurspel in 5 Bedrijven Beiden bij C.A.J. van Dishoeck te Bussum. 1911.

Waar de Hollandsche romantici van 1840, ondanks al hun talent, toch te vergeefs naar getracht hebben, of zachter en juister gezegd, maar zeer onvoldoende in slagen mochten, n.l. om ons Middeleeuwsch Verleden weer te doen opleven voor de lateren, niet alleen in zijn rijkdom van kleurige beweging, maar ook en vooral in zijn menschlijkheid, in zijn innerlijk leven, dat wel heel anders als het onze, maar toch geen poppekastspel geweest is - dat is wèl aan Adriaan van Oordt, in zijn Warhold, gelukt.

Drost en Schimmel en Rosmade-Hofdijk, met al het conventioneele van hun tweedehandsromantiek, zijn zij toch veel genietbaarder en waardevoller dan het tegenwoordige publiek schijnt te willen gelooven, maar indien men, na hun werken nog eens doorgekeken te hebben, plots zich gaat verdiepen in Van Oordt's epische scheppingen, wordt het ons toch, alsof wij, na een bezoek aan een bioscoop-theater met sprekende beelden, ons weer terug zouden vinden in de werkelijke wereld, waar levende menschen, zonder zich aan te stellen, loopen of zitten, spreken en doen.

De hollandsche Romantici toch zagen niet het Verleden zooals dit werkelijk geweest was, maar beschouwden het als door een prisma van allerlei vooropzettingen, waar alles anders door werd gemaakt, als het ooit had kunnen wezen, zoodat hun voortbrengselen voor den tegenwoordigen lezer eigenlijk meer dichtwerken dan romans te noemen zijn. Mevrouw Bosboom, b.v. is groot door haar verbeelding en den rhythmus van haar

[p. 880]

zinsbouw, maar voor wie haar als wezenlijke romancière, dat is, als weergeefster van het Leven zien wil, en niet als in-beeldbrengster van haar eigen gevoel en gedachten, moet zij een beetje wijdloopig zijn. En vandaar waarschijnlijk, dat zij door de tegenwoordige literatoren, die meestal objectiever, algemeenmenschelijker tegenover hun onderwerpen staan gaan, dan deze bewonderenswaardige geloovige het tegenover de hare doen kon, weinig meer wordt gelezen en slechts zelden genoemd. Wat tusschen twee haakjes zeer valt te betreuren: want al staan de tegenwoordige kunstenaars als levenszieners vrijer en breeder, en rijker vooral, in inwendig zingende harmonie van styleering zou er toch van het scheppend genie der Leicester-romans b.v. nog vrij wat voor vele thans levende schrijvers te leeren zijn. Maar dit slaat niet van Oordt, om tot hem terug te keeren. Men zou, geloof ik, geen enkel modern schrijver kunnen noemen, wiens werk, zóó onmiddellijk als dat van hèm, bewijst, dat de letterkundige productie der huidige generatie een vooruitgang op die van '40 heeten mag. Want hij behandelt soortgelijke onderwerpen, en styleert even zorgvuldig - in zijn prozawerk tenminste - maar zijn houding en zijn opvatting zijn die van een niet alleen-goed-wetend, maar ook van een onbevangenziend en enkel-menschlijk voelend mensch. Hij heeft in zijn ziel geen prachtige achterafjes van godsdienstzin of vaderlandsliefde, waardoor hij alles in het licht eener ontwijfelbaar-nobele maar toch altijd vergankelijk-menschlijke overtuiging zou komen te zien, en dus de werklijkheid zou gaan kleuren met zijn stellig-aantrekkend, maar toch over-een-eeuw-of-wat niet meer begrijpelijk subjectivisme, - neen, van Oordt verhield zich tot zijn onderwerpen met dezelfde psychische onafhanklijkheid van tijdelijke staatkundige of godsdienstige meeningen, als waarmede de meeste groote kunstenaars van het buitenland altijd tegenover hún stoffen hebben gestaan. Wat van Oordt moge gedacht hebben, wat er in dat eedle hersenstel moge hebben geleefd aan verwachtingen en droomen van maatschappelijke hervorming, zijn kunst hield hij daar vrij van, omdat hij voelde, als de diep-in ruime man, die hij altijd geweest is, dat de Kunst slechts zichzelf, d.i.: vrij-menschlijk en hoog-schoon heeft te zijn. Want buiten zich-zelf om, en zonder dat hij 't zich voornam,

[p. 881]

was zijn geest gestemd om te schrijven niet slechts voor één geslacht, niet enkel voor dat eigenaardige, altijd polemische en alles-omverhalende, om dan weer opnieuw te dogmatiseeren, waarin hij zelf moest leven, maar vóór en bóven alle geslachten der menschelijke Geschiedenis, zooals deze woelt en jaagt, door de eeuwen heen.

En het is hem gelukt, hij heeft, vóórdat hij heenging, bereikt wat hij wou. Want al is de vers-gang zijner treurspelen, vooral die van zijn laatste, ‘Eduard van Gelre’ niet zoo goed verzorgd als in-waarheid behoord had - de schrijver heeft trouwens zelf, en uit eigen beweging, in een brief aan mij, op die onvolmaaktheid gezinspeeld, toen hij mij meldde, dat zijn stuk door de (oude) Gids was geaccepteerd - toch zou het verkeerd zijn, om op die technische tekortkoming, nu de schrijver eenmaal dood is, teveel nadruk te leggen: het spel behoudt desondanks zijn wezenlijke verdienste, en wie er dus van genieten wil, kan niet beter doen, dan de afdeeling in vers-regels eenvoudig weg te kijken, en het werk te lezen, alsof het in rhythmisch proza waar' gesteld. Ik geloof zelfs, dat het stuk zou winnen aan belangrijkheid en dus leesbaarder worden, indien het, bij een eventueele tweede uitgaaf, gedeeltelijk of geheel als proza werd gedrukt. In Shakespeare wisselen vers en proza óók vaak af, en daar de schrijver zelf trouwens het technisch-onvolkomene van zijn arbeid erkend heeft, zou zoo'n typografische wijziging geenerlei schennis van zijn vereerde nagedachtenis zijn.

Wat nu den bundel ‘Nagelaten Werk’ betreft, bij al onze blijde dankbaarheid voor het hier geschonkene, stemt hij ons toch weemoedig, juist omdat wij dankbaar kunnen zijn.

Met pijnlijke klaarheid blijkt er toch, uit deze 200 bladzijden, waar al het halfvoltooide of nog nauw-begonnene werd bijeenverzameld, dat Van Oordt, ware hem langer leven gegund geweest, en hadde hij dus alles kunnen volbrengen wat deze losse papieren beloven, in de toekomst waarschijnlijk nog heel andere kanten van zijn kunstenaarschap zou hebben laten kijken, dan hij tot dusver had getoond. Behalve een bewonderend uitbeelden van het leven der verledene tijden, school er in hem, het blijkt hier duidelijk, ook een fijn-geestig schetsen van het leven-om-hem-heen: ‘Een Liefde in Limburg’, ‘Een zeeman’ en ‘Een Pleiziervaart’ o.a., waarin hij onverbeterlijk leuk-ironisch en toch

[p. 882]

zacht-gevoelig, navertelt wat hij zelf heeft bijgewoond, wijzen op een gedeelte van zijn binnen-zijn, dat tot dusver slechts weinig naar buiten was kunnen komen, doch dat stellig bij verdere ontbloeiing, de bronaêr van nog een geheel ander soort van werken, als zijn mooie romans uit het verre Verleden, had kunnen zijn.

Vergelijkingen gaan altijd eenigszins mank, vooral als zij groote en goede schrijvers onder één hoedje trachten te vangen: maar men kan toch pogen te benaderen, en overeenkomsten te raden, en dan lijkt het mij dat Van Oordt, in genoemde schetsen, midden tusschen de rake scherpte van Heyermans en de breede gevoeligheid van v. Hulzen staat. En er blijkt dus uit, niet dat de knappe en sympathiek-menschelijke prozadichter van Warhold en Irmenlo naar een dier twee tijdgenooten zou gekeken hebben, maar wel dat hij van elk hunner onbewust iets in zich had, en dat hij dus niet alleen met verbeelding en gemoed wist door te dringen in de Oudheid, om haar naar ons toe te halen, maar dat hij ook als een fijnvoelend en zachtgeestig ziener midden in de tooneelen van 't moderne leven wist te gaan staan.

Besluite een kleine persoonlijke herinnering deze hulde, die tevens een objectieve waardeschatting was:

Toen ik het treurige bericht van v. Oordt's overlijden las, kwam mij plotseling in de gedachte mijn laatste ontmoeting met hem, nu een jaar of zes geleden. En 't werd mij, in de herinnering, bewust, hoe zijn gezicht toen reeds, zoo'n langen tijd vroeger, als vergeestlijkt had gestaan: zijn ascetische figuur, met de verscherpte trekken, en de als glazen gelaatshuid, waar het bloed door heen scheen, op sommige plekken, vlak naast het wit van de overige wang- en voorhoofdvlakte, deed mij voor een oogenblik wanen, dat ik een dier kluizenaars der oude dagen voor mij zag, die, opgaand in een hoogere levenstaak, zich als veretheriseerden, zichzelf alles ontzeggend wat van de aarde kwam. En inderdaad ook Van Oordt heeft geleefd niet voor de aarde, maar voor de Kunst. Daar heeft hij alles voor geofferd, heel zijn maatschappelijke toekomst, en alles wat deze uit de verte hem vleiende had beloofd. En het ideëele loon zal dan ook wezen, dat zoolang er een Nederlandsche letterkunde bestaat, zijn naam zal herdacht worden, als die van een der beste kunstenaars en zuiverste menschen van het eind der 19^e en het begin der 20^e eeuw.