De Nieuwe Gids. Jaargang 26

[p. 840]

Peer Gynt, Een dramatisch gedicht van Henrik Ibsen door Edmond Visser.

Het gezelschap van het ‘Schauspielhaus’ te Düsseldorf, onder directie van Louise Dumont en van Gustav Lindemann, heeft het waagstuk aangedurfd: Peer Gynt ten tooneele te voeren. En het is volkomen gelukt. Wel is ter wille van de handeling - ik bedoel meer bepaaldelijk van wat men op het tooneel handeling noemt - i.c. ter wille van de mindere uitvoerbaarheid van een gedeelte, dit geëlimineerd, te weten het geheele vierde bedrijf, bevattende Peer's zwerftochten in Marokko, de geheele Anitra-episode, Peer in Egypte en een deel van het vijfde bedrijf, totdat Peer Solveig nadert, maar toch heeft met name de acteur, die de titelrol speelde: Franz Everth ons de bedoeling van den dichter nader gebracht.

De bedoeling van den dichter?

Daar is eene communis opinio over, versterkt door de mededeeling van Ibsen zelf: Met Peer Gynt zou het Noorsche volk bedoeld zijn.

De bekende Ibsen-kenner Passarge, die Ibsen voor een deel ‘eingedeutscht’ heeft en die in zijn voorwoord bij den eersten druk eene alleszins aanneembare verklaring heeft gegeven van het gedicht, zwicht in het voorwoord bij den tweeden druk voor het feit dat de dichter zelf, de dichter in eigen persoon, gezegd heeft dat Peer Gynt de Noor is. Maar, met verlof, voor zooverre de dichter een dichter is, is hij onbewust. En dan later komen er denkers en die zeggen: ‘Kijk, dit of dat heeft hij bedoeld.’ En als ze dan aan den dichter vragen wat hij eigenlijk heeft

[p. 841]

bedoeld, dan zal zijn dichterlijk antwoord wezen: ‘Schoonheid te geven’.

Nu vind ik Ibsen, over 't algemeen, geen dichter. Strindberg noemde hem ‘een mannelijke(n) blauwkous’ en ik zou iets voor die benaming voelen, ware het niet dat Ibsen meer is dan verstandig, meer dan een knappe in-elkaâr-zetter van tooneelstukken, meer dan dat, wijl bij hem de synthese niet ontbreekt, wijl bij hem de personen symbolen zijn, d.w.z. wijl bij hem achter elke persoon een groep staat. En hiermeê is Ibsen's symboliek aangeduid, waarmeê ik zeggen wil dat ik behalve dit aan geen symboliek bij Ibsen geloof: aan geen witte-paarden-symboliek (in Rosmersholm), aan geen andere, welke symboliek ook, in onderdeelen. En ik vermoed dat Ibsen een grimmige bui had toen hij eens zei wat hierop neerkwam: ‘Peer Gynt is een ongunsteling en Peer Gynt op zijn slechtst is het Noorsche volk.’ Dit lijkt mij eene verplatting van 's dichters (onbewuste) bedoeling. Want inderdaad is Peer Gynt een dramatisch gedicht en de schrijver daarvan, als zoodanig een dichter. Dat Peer Gynt een Noor is, noodzakelijk een Noor moet zijn en ook ontleend is aan Noorsche sagen, ja, dat sommige gedeelten in gebeuren geheel te vinden zijn bij Asbjoernsen (Norske Folke og Huldra-Eventyr), doet aan mijn beweren niet af. Natuurlijk is Peer Gynt een Noor - ook, laat me zeggen, Rosmer en Helmer en alle andere Ibsen-menschen zijn Noren -, want een schrijver kan zich niet of zelden losmaken van zijne nationaliteit, zelfs niet als hij grootmenschelijke typen schept. Peer Gynt is dus een Noor; de Noorsche omgeving, de Noorsche natuur beïnvloeden hem, - welk denkend mensch zal die kant van waarheid ontkennen, die de historisch-materialisten verabsoluteeren! - maar daarom is hij nog niet de Noor als symbool. En dat er meer Noren dan b.v. Nederlanders zijn gelijk Peer Gynt, doet er ook al niet toe. De Noren mogen fantasten zijn evenals Peer Gynt, hij is, - en hier komt het kernpunt van mijne hypothese, - de, toevallig Noorsche, universeele Fantast.

Van deze hypothese uitgaande, is het gedicht gemakkelijk en... simpel te verklaren. Want het is mijne meening dat men zich veel eenvoudiger tegenover het werk van Ibsen moet stellen dan vele hooggeleerde commentatores doen. Als schijnbare tegen-

[p. 842]

strijdigheid zou ik willen zeggen: Ibsen is zoo ingewikkeld niet en zoo interessant niet als hij is. Er is bij Ibsen m.i. veel interessantdoenerij en het publiek zoekt dikwijls, waar niets te vinden is.

Degenen, die van meening zijn dat Peer Gynt het Noorsche volk representeert, noemen dat eene scherpe satire: Peer Gynt is voor hen een ellendeling. Voor mij is Peer Gynt een zwak mensch, beheerscht door eene bepaalde eigenschap: realiteit en droomverbeelding te verwarren, daardoor een halluciné. Au fond is hij een geniaal man - iemand, die zulk eene fantasie heeft, is geniaal - met een kronkel in zijn gemoed, zeer ongestadig, met zwerversbloed en een beetje ‘moral insain’. Maar hij weet de lieve, zachtaardige Solveig te bekoren, wat voor hem pleit, en, ofschoon verbannen, keert hij terug naar de stervenssponde van zijne moeder. Hij beurt haar daar op door dolle verhalen; in woeste vaart rijdt hij met haar den hemel in, hij ziet het voor zich en door zijn ‘entrain’ drijft hij hare gedachten weg van zich zelve. Maar zij sterft. Men noemt Peer Gynt daar een zwetser. Ik noem hem een Dichter. En hij gaat verder zijn tocht door het leven: Hij moèt.

Men ziet dus: Ik ben het niet eens met Auguste Ehrhard (‘Henrik Ibsen et le théatre contemporain’), die vertelt dat vóórdat Ibsen, onder invloed van zijn verblijf te Rome, overgaat van de romantiek naar het classicisme, hij ‘Peer Gynt’ als eene laatste romantische opflikkering heeft gedicht, daarbij Peer Gijnt tot eene afschuwelijke figuur makend, om zijne landgenooten en zich zelf van de romantiek te genezen.

Wel aardig bedacht, wanneer men van m.i. twee onjuiste hypothesen uitgaat: dat Peer Gynt, een geweldig mispunt is en dat hij het Noorsche volk representeert.

Er is overeenkomst tusschen Faust en Peer Gynt en tusschen Tannhäuser en Peer Gynt. Zij allen zijn de verdoemenis nabij, doch worden door de liefde van eene reine vrouw gered van het eeuwige verderf. En zou nu een dichter, die een zwakken mensch laat worstelen tegen het noodlot buiten hem, of, zooals bij Peer Gynt, tegen het noodlot ìn hem (daar hij, erfelijk belast, realiteit met hallucinatie verwart) en die dien armen mensch verheft door mooie vrouwenliefde, dezen als doemwaardig type van zijn volk bedoelen? Hoe meer ik er over denk, hoe meer bij mij

[p. 843]

de overtuiging vastwortelt, dat deze vooronderstelling, met verlof gezegd, eene ‘plattitude’ is.

Ik zei, dat de tooneelspeler Franz Everth ons het bedoelen van den dichter nader bij gebracht heeft. Welnu, zijn Peer Gynt was sympathiek en wekte medelijden en geen verachting. Everth bleek daardoor een man van begrip te zijn, die zich niet liet beïnvloeden door commentatores, die hij kent. Dat hij ze kent, kan ik met eenige gewisheid zeggen, wetende den ontwikkelingsgang, die de Duitsche tooneelspeler gaat. Aan de tooneelschool, verbonden aan het ‘Düsseldorfer Schauspielhaus’, waaraan Franz Everth leeraar is, is onder de leervakken philosophie opgenomen. En iemand, met eenig wijsgeerig besef, kan het, dunkt me, niet eens zijn met de vooronderstelling, die ik fout noem en die ontstaan moet zijn door eenzijdige analyse. En omdat Ibsen syntheticus is, moet men hem synthetisch beschouwen, en, doet men dat, dan komt men tot het vermoeden, dat Ibsen beneden zich zelf zonk toen hij met een ‘sneer’ zei dat met dien Peer Gynt het Noorsche volk was bedoeld.

Passarge, in zijne voorrede tot den eersten druk van Peer Gynt en Emmanuel de Bon in zijne nota's (Henrik Ibsen en zijn werk) zeggen ongeveer hetzelfde en wel: ‘Het gestelde probleem is: Hoe werkt eene overtollige fantasie op den inwendigen mensch en op zijne verhouding tegenover de maatschappij, wanneer deze fantasie niet als bij den kunstenaar zich productief een uitweg baant, maar hem in zijne rein menschelijke handelingen beïnvloedt?’

Met deze probleemstelling, in hare algemeenheid, kan ik meégaan. En het antwoord luidt, dunkt me: De overtollige fantasie in Peer Gynt maakt hem handelingszwak, omdat voor zijn verbijsterenden geest, wanneer hij doen wil, zich eene schrikgestalte vermaterialiseert, die hem afhoudt te handelen zooals hij dit, om zijn geluk te bevorderen, wenscht.

En daar hij anti-sociaal is, daar hij, dermate fantast, geniaal is, is zijne verhouding tegenover de maatschappij deze: dat hij de maatschappij en hare verhoudingen minacht en dat deze hem bespot en uitstoot. Hij is individualist en hij heeft dus niets te verliezen behalve zijne persoonlijkheid (geen maatschappelijke plaats en zoo) en dat deze niet na zijn dood verloren ging, daarvoor bewaarde hem de lieflijke Solveig, die zijne nagedachtenis in eere houdt.

[p. 844]

Dit is niet bedoeld als eene diepgaande studie, maar ik vond het eenigermate van belang tegenover eene analytische hypothese eens deze synthetische te stellen. Men leze nu eens met dit besef Peer Gynt en begrijpe dan dat ‘Der Dovrealte’, ‘ein hässlicher Junge’, ‘ein Knopfgiesser’, ‘eine magere Person’ enz. en ook ‘de groote Kromme’ vermaterialiseerde ‘einzel’-fantasiën zijn van den Universeelen Fantast, genaamd Peer Gynt. De voorrede bij den eersten druk van ‘Peer Gynt’ (Universal-Bibliothek 2309, 2310) van Passarge, vervolledigt mijne meening.