|
| |
| |
| |
Philosophische kroniek door Mr. G.J. Grashuis.
Einführung in die Metaphysik auf Grundlage der Erfahrung von Dr. G. Heymans Professor der Philosophie an der Universität Groningen. Zweite durchgesehene und vermehrte Auflage. Leipzig Verlag von Johann Ambrosius Barth '11.
III.
Alvorens verslag te geven van de oplossing der raadselen, opgesloten in het Wereldraadsel, welke door Prof. Heymans voor de meest waarschijnlijke wordt gehouden, moet ik drie zaken bespreken, die in verband staan met mijn overzicht. Ik moet kortelijk handelen over de Mystiek, over het begrip ‘Monisme’, en over de herkomst van des Hoogleeraars wijsgeerig geloof. Professor Georg Simmel behandelde aan de Universiteit te Berlijn den wijsgeer Kant in zestien voorlezingen, en hij gaf ‘Eim Vortragszyklus’ over ‘Schopenhauer und Nietzsche’. Verder schreef hij nog over ‘Die Probleme der Geschichtsphilosophie’ en hij gaf daarnaast eene ‘Philosophie des Geldes’, maar ook eene ‘Einleitung in die Moralwissenschaft’ en eene verhandeling over ‘Die Religion’. Aan dien veelzijdigen geleerde droeg de firma Göschen in Leipzig op om voor hare ‘Sammlung’, eene kostbare verzameling van model-handboekjes, waarin geene liefhebbers, alleen echte vakmannen aan het woord komen, de ‘Hauptprobleme der Philosophie’ - No. 500, 1910 - voor beschaafde lezers te bespreken. In dat geschrift trof mij ter- | |
| |
stond de verklaring (bladz. 13) dat er twee principiëele pogingen zijn aangewend om ‘die Ganzheit des Seins’ te verstaan en te verklaren. ‘Der eine (Versuch), zegt hij, ist der Weg der Mystik, der andre der Kants. Ich lasse dahingestellt, ob die Mystik - als deren Typus ich hier die des Meister Eckhart wähle - ohne Vorbehalt der Philosophie zuzurechnen ist; vielleicht ist sie ein für sich stehendes geistiges Gebilde, jenseits von Wissenschaft wie von Religion; aber Eckharts Spekulation bewegt sich sozusagen in einer so allgemein menschlichen letzten Tiefe, dass die Philosophie seine Motive
ohne weiteres in ihre Formen übertragen kann. Das erste Glied der Reihe, in die seine Gedanken für unsern jetzigen Zweck zu ordnen sind, ist die absolute Eingeschlossenheit aller Dinge in Gott; insoweit sind sie alle ein Wesen, das einzelne ist nichts Individuelles für sich. Erst durch das Geschehen, das Eckhart mit dem mystischen Symbole bezeichnet: dass Gott in Ewigkeit den Sohn gebäret - werden die Dinge in ihrer Mannigfaltigkeit. Aber sie bleiben, ihrer Wurzel wie ihrer Substanz nach, des göttlichen Wesens. Gott fliesst in alle Kreaturen aus und darum ist alles Geschaffne Gott; kehrte sich Gott einen Augenblik ab, so würden sie zunichte. Dieses Göttliche aber ist in sich schlechthen Einheit - Gott, der alles ist, ist ‘weder dies noch das’ sondern ‘ein und einfältig in sich selber’. So ist also zunächst die Ganzheit der Welt in einen Punkt gesammelt. Dies aber gibt Eckhart die Möglichkeit sie in die Seele überzuführen. Die Seele selbst hat zwar mannigfache Fähigkeiten, aber es ist ein Mittelpunkt in ihr, der von keiner kreatürlichen Mannigfaltigkeit berührt wird; Eckhart nennt ihn - ‘das Fünkchen’ - ein schlechthin ‘Eines und Einfältiges’, der eigentliche Geist der Seele. In diesem spricht Gott unmittelbar ja, er ist überhaupt nicht mehr von Gott geschieden, er ist mit ihm ‘eins und (nicht nur) vereint’: ‘hier ist Gottes Grund mein Grund und mein Grund Gottes Grund’. An diesem Punkte erkennen wir alle Dinge in ihrem wahren Wesen, weil wir ihre Einheit in Gott haben, oder richtiger: sind, ‘mein Auge und Gottes Auge ist ein Auge und ein Gesicht’.
Onze Jan Luyken spreekt op dergelijke wijze in zijn lied: De Ziele betracht (beschouwt) de nabyheyt Godts, en zegt:
| |
| |
‘Ick meenden ock de Godheyt woonde verre,
In eenen troon hoog boven maen en sterre,
En heften menighmael myn oogh,
Met diep versuchten naer om hoogh;
Maer toen ghy u beliefden te openbaren,
Toen sagh ick niets van boven neder varen;
Maer in den grond van myn gemoet,
Daar wierd het lieflyck ende soet.
Daer quamt ghy uit der diepten uytwaerts dringen,
En, als een bron, myn dorstigh hart bespringen,
So dat ick u, ô Godt, bevondt,
Te zyn den grondt van mynen Grondt.
Dies ben ick bly dat ghy myn hoog beminden,
My nader zyt dan al myn naeste vrinden.
Tot God zegt Luyken: ‘Oneyndig goed, van niemand ooit volpreezen, ô Wonderweezen ach! Gy diepste grond, fonteyn van alle weezen, In wien ik eeuwig lag’, en elders: ‘Gy zyt myn Moeder daar ik Eeuwig lag’, en van zyne ziel: ‘Mijn vonkjen uit u Eeuwigheid, Van Huis verdwaald in 't wezen dezer tyd.’
Simmel spreekt (15) van ‘die intellektuelle Wendung jenes, wie es scheint, in allen Epochen des tieferen Menschheitslebens auftauchendes Gefühles: dass wir in den Grund der Welt gelangen, wenn wir uns in den Grund der eignen Seele versenken,’ en die onmiddellijke kennis wordt het eigendom van den mystischen schouwer. Met Luyken zegt deze: ‘Noch ver, noch wyt, Maar daar gy zyt.’ - ‘Waar woond myn God, myn lief, myn overschone? Sou 't hier niet zyn, Waar soud hy anders wonen? O Middelpunt der eynd'loose Ewigheyt, Die 't Middelpunt myns levens cirkel syt!’ Dit is mystisch, spiritualistisch en tevens metaphysisch Monisme. Wel is dat laatste woord in onze dagen een waar tooverwoord, en de roerige en drukke Drews beweert dat er veertien soorten van Monisme zijn. Met zekeren humor zegt Wobbermin in zijn ‘Monismus und Monotheismus: ‘Von diesen 14 Arten des Monismus taugen nun allerdings nach dem Urteil von Arthur Drews die 13 erstgenannten - 10 is by hem het psycho-physisch Monisme, dat van Heymans en anderen - wenig oder gar nichts. Sie sind
| |
| |
entweder - immer nach dem Urteil von Drews selbst - gar nicht wirklich monistisch, sondern bieten einen nur verkappten Dualismus; oder aber sie enden im “Wahnsinn” des Solipsismus, das heisst in derjenigen Position, nach der das Einzelindividuum jeweilig allein für sein eigenes Ich oder sein eigenes Bewusstsein mit seinen Vorstellungen und seinen Gefühls- und Willensregungen wahre Realität in Anspruch nehmen darf - die sich aber auch eben damit selbst ad absurdum führt. Wirklich monistisch ist - nach dem Urteil von Drews - erst die letzte Art (der Konkrete Monismus des Unbewussten), das heisst die von seinem Lehrer Eduard von Hartmann begründete und dann von ihm selbst weiterausgeführte Art des sogenannten konkreten Monismus (165)’. Wobbermin is een godgeleerde, maar hij kent de stelsels en verstaat de meeningen van zijne wijsgeerige ambtgenooten. Met grond, en niet omdat hij als geloovig godgeleerde spreekt en redeneert, zegt hij, dat niet alleen Drews, maar ook de aanhangers van de andere soorten van Monisme, allen zonder uitzondering aanspraak maken op den naam van Monisten, in den echten zin des woords. Geen wonder dat hij verder zegt: ‘In Hinblick auf diese Mannigfaltigkeit der monistischen Systeme ist es nun offenbar gar nicht leicht zu sagen, was eigentlich im ganzen und allgemeinen Monismus ist. Man kommt in eine nicht geringe Verlegenheit, wenn man alle diese verschiedene Anschauungen und Systeme unter eine übergreifende (alomvattende) einheitliche Definition bringen soll (166)’. Volgens zijne meening, en die is in dit geval naar mijne overtuiging onwedersprekelijk, ‘bildet der Wunsch nach einer einheitlichen Gesamtweltanschauung das einzige Einheitsband, das die sonst sehr verschiedenartigen Denkweisen, die sich heute als monistisch bezeichnen, untereinander verbindet.’ Zeer juist is
de term denkwijzen, door Wobbermin gekozen, en de Lezer der Kroniek moet zich dan ook bij het psychisch Monisme van Heymans herinneren, dat die Hoogleeraar zelf zijne Metaphysica aanbiedt als ‘Hypothese’, zoo als hij zegt in zijn ‘Vorwort.’
Ons rest nog een derde punt, namelijk de herkomst van het zoogenaamd psychisch Monisme, en daarover wil ik alleen het allernoodigste zeggen. Een goed deel van het Derde Hoofdstuk:
| |
| |
‘Der (monistische) Materialismus’ handelt over ‘die Bewusstseinserscheinungen’ en daarover wil ik hier het woord geven aan Prof. Lipps, die in zijn ‘Grundriss der Psychophysik’ een helder licht laat schijnen over de voorgeschiedenis van die Wetenschap. Hij zegt (17): ‘Die selbständige Untersuchung der Bewusstseinserscheinungen war von Anfang an durch die erfolgreich fortschreitende, die moderne Zeit beherrschende Naturwissenschaft wesentlich beeinflusst. Dies wird deutlich, wenn wir auf die Gesichtspunkte achten, die für Locke, in seinem ‘Versuch über den menschlichen Verstand (1690)’ - waarvan het eerste plan reeds in 1670 werd ontworpen, maar welk werk eerst in 1690 verscheen onder den titel: ‘An essay concerning human Understanding’ - bei der Erörterung des Ursprungs aller Erkenntnisse massgebend gewesen sind. Wie nämlich die Substanzen der materiellen Welt aus Elementen sich aufbauen, die voneinander getrennt und wieder miteinander vereinigt werden können, so besteht auch für Locke die Welt des Bewusstseins aus Vorstellungen oder Ideen, die in letzte Bestandteile, in einfache Ideen, zerlegt werden können. Diese einfachen Ideen bilden ‘den Rohstoff alles unseres Wissens.’ Sie stammen aus der Erfahrung und verdanken ihr Dasein teils der Sinneswahrnehmung, teils der Selbstbeobachtung. Sie können ferner durch die Kraft des Verstandes zu neuen, zusammengesetzten Ideen verbunden werden. Der Verstand vermag jedoch weder eine neue einfache Idee hervorzubringen, noch eine vorhandene zu zerstören. Werden so die Bewusstseinserscheinungen für objektive, aus Elementen bestehende und in Elemente zerlegbare Geschehnisse gehalten, so müssen sie, da sie unmittelbar der Erfahrung zugänglich sind, als das ursprunglich und eigentlich Wirkliche gelten. Aus ihm kann die den Raum
erfällende Körperwelt erst abgeleitet werden, ohne eine für sich bestehende Wirklichkeit beanspruchen zu können, so dass die Lehre von den Inhalten des Bewusstseins und ihrem Kommen und Gehen an die Stelle der Lehre vom Naturgeschehen zu treten hätte.
‘Zu dieser konsequenten Auffassungsweise gelangt jedoch Locke noch nicht. Er lässt die Körperwelt neben der Welt des Bewusstseins bestehen, indem er annimmt, dass die Körper durch ihre Einwirkungen auf die Sinnesorgane
| |
| |
im Bewusstsein die Ideen hervorbringen. Er glaubt auch neben den Ideen den Geist als den für sich bestehenden Träger des Bewusstseins und als die im Verbinden und Trennen der Vorstellungen sich betätigende Kraft nicht entbehren zu können.
‘Es bedeutete darum einen wesentlichen Fortschritt, als Berkeley - 1684-1753 en Locke 1632-1704 - vom Standpunkte Lockes aus zu der Einsicht kom, dass die Dinge im Raume nur existieren, insofern sie perzipiert werden. Demgemäss lehrte er in seinem ‘Versuch einer neuen Theorie des Sehens (1709)’ die Entstehung der Raum- und Körpervorstellung aus Assoziationen rein subjektiver Sinnesvorstellungen, der Tastvorstellungen mit den Farben- und Helligkeitsempfindungen, und in der ‘Abhandlung über die Prinzipien der menschlichen Erkenntniss (1710)’ - ‘Treatise on the principles of human Knowledge’ - beseitigte er das Vorzurteil ‘dass Häuser, Berge, Flüsse, mit einem Wort, alle sinnlichen Objekte, eine natürliche und reale Existenz haben, welche von ihrem Perzipiert werden durch den denkenden Geist verschieden ist.
‘Da indessen auch Berkeley noch an dem substanziellen Geiste als dem Erzeuger und Träger der Ideen festhält, so gelangt erst Hume (1711-1776) in seinem ‘Traktat über die menschliche Natur (1738)’ - ‘Treatise upon human Nature’ - durch die Beseitigung dieser Annahme zu einer in aller Schärfe durchgeführten Lehre von den Bewusstseinserscheinungen. Er findet die Wirklichkeit lediglich in den ‘Perzeptionen des menschlichen Geistes’, die er in die starken und lebhaften, aus Sinnesempfindungen und Selbstwahrnehmungen bestehenden Impressionen oder Eindrücke und in ihre schwachen Abbilder, die Ideen oder Vorstellungen, trennt. Auf diesse Grundtatsachen gestützt, entwickelt er ein folgerichtiges System des Erkennens. Nur die aus der Beschaffenheit der Vorstellungen unmittelbaar und notwendig sich ergebenden Beziehungen der Aehnlichkeit, des Widerstreits, der Gradabstufungen einer Qualität, der Quantitätsoder Zahlenverhältnisse geben ein sicheres Wissen. Und von den Beziehungen, ‘die nicht durch die Beschaffenheit unserer Vorstellungen bedingt sind, also vorhanden oder nicht vorhanden sein können, während die Vorstellungen dieselben bleiben’,
| |
| |
bestehen die Beziehungen des räumlichen und zeitlichen Zusammenhangs und der Identität der Gegenstände bei wiederholter Wahrnehmung in unmittelbaren Wahrnehmungen. Die Ursächlichkeit hingegen, ‘die über unsere Sinne hinausweist und uns von Existenzen und Gegenständen unterrichtet, die wir nicht “sehen und tasten”, beruht auf der Gewöhnung von der Vorstellung des einen Gegenstandes zur Vorstellung eines anderen überzugehen. Denn die Wirksamkeit der Ursachen ist “nur dem Geiste eigen der die Verbindung von zwei oder mehr Gegenständen in allen früheren Fällen sich vergegenwärtigt.” Darum gibt es weder körperliche noch geistige Substanzen. Der Mensch ist in seinem geistigen Sein nichts als “ein Bündel verschiedener Perzeptionen, die einander mit unbegrenzter Schnelligkeit folgen und beständig in Fluss und Bewegung sind.” Und der Glaube an die Existenz einer den Raum erfüllenden Körperwelt gründet sich bloss auf das Zusammenbestehen und die Beständigkeit gewisser Eindrücke... Es gibt somit bloss eine Wirklichkeit, die einesteils in den Grössenbeziehungen der räumlich ausgedehnten und zeitlich sich verändernden Körperwelt und anderenteils in den unmittelbar unterscheidbaren Qualitäten der Bewusstseinserscheinungen der Erfahrung zugänglich ist.’
Zoodanig is de voorgeschiedenis van de ‘Psychophysik’, en deze is voor een deel ook de achtergrond van de nieuwere Duitsche Wijsbegeerte, te beginnen met Kant. Wat heeft nu Fechner (1801-1875) gedaan? ‘Het was de taak van de nieuwere wijsgeerige Bespiegeling den oorsprong en den samenhang van de stoffelijke en van de geestelijke wereld’ in beschouwing te doorgronden om daardoor te komen tot een geheel van wereldwetenschap. ‘Nadat Descartes de denkende en de uitgebreide zelfstandigheid tegenover elkander had gesteld, nadat verder Spinoza het Denken en de Uitgebreidheid als eigenaardigheden (attributen) van de oneindige zelfstandigheid had zoeken te begrijpen, en nadat ten slotte Leibniz gekomen was tot het begrip van de voor ontwikkeling vatbare, met oorspronkelijk streven begaafde en in het voorstellen zich werkzaam betoonende Monade, schenen de vermogens en krachten des geestes het eenig mogelijke punt van uitgang te zijn (zu bilden). Het onderzoek daarvan
| |
| |
bracht Kant tot de critiek van het menschelijk Kenvermogen en tot het leggen van een grondslag (Begründung) voor het geloof aan een bovenzinnelijk, het zedelijke willen en handelen beheerschend (bedingend) substraat (of: ondergrond) van de wereld der verschijnselen, die zoowel aan de aanschouwingsvormen van Ruimte en van Tijd, als aan de categorieën van het Denken is gebonden. En de van Kant uitgaande en op hem steunende Wijsbegeerte zoekt eensdeels in de kracht van de Rede, anderdeels in de kracht van den Wil, het alleen werkelijke en wezenlijke (Wesenhafte) waaruit de verschijning der lichamelijke wereld te voorschijn komt.
‘In tegenstelling met die, op den oorsprong van alle zijn en van alle kennen gerichte bespiegelingen kon een van de ervaring uitgaand wijsgeer geneigd zijn, de stoffelijke en de geestelijke wereld als gegeven aan te nemen en naar eene principiëele opvatting van het samenbestaan van beide werelden te zoeken, waarbij in allen gevalle de vragen naar de mogelijkheid en naar de voorwaarden van de ervaring onbeantwoord moesten blijven.
Zulk een wijsgeer was G.Th. Fechner. Hij kwam tot eene voor hem van zelf begrijpelijke beschouwing, waarvoor geene bewijsvoering noodig was, over de betrekking tusschen lichaam en ziel, terwijl hij de ziel beschouwde als de inwendige, een geheel uitmakende (einheitliche) zelfopenbaring (Selbsterscheinung) van datgene wat zich voor de uitwendige beschouwing vertoont als de veelheid van de in de ruimte nevens elkander bestaande organen des lichaams. En hij hield het voor geoorloofd, in overeenkomst met het aannemen van eene dergelijke wisselbetrekking tusschen lichaam en ziel een algemeen Wereldbewustzijn te veronderstellen, dat de geheelheid van (al) het geschieden, dat zich in de lichaamswereld ontvouwt, tot eene eenheid verbindt en ondergeschikte bewustzijnseenheden met nauw begrensde lichamelijke stelsels (daaronder de ziel des menschen met het bij haar behoorende lichaam) omsluit.
Op die wijze werd voor Fechner de betrekking tusschen lichaam en ziel tot een sleutel voor de Kennis (Erkenntnis) van het geheele wereldverloop (Weltgeschehens). Het was dus bovenal noodig eene exacte (of: bewijsbare) Leer van de onderlinge afhankelijkheid van lichaam en ziel te ontwikkelen. En deze door
| |
| |
Fechner met den naam van Psychophysik aangeduide wetenschap, moest in de grondwet, die lichaam en ziel met elkander verbindt, tegelijk het inzicht schenken in den samenhang tusschen de stoffelijke en de geestelijke wereld in het algemeen.
De vraag liep dus geenszins alleen over de door ons (Lipps, 33) aan de Psychophysik toegewezen taak - namelijk: “om het nevens elkander bestaan van prikkel en gewaarwording, gevoel en gevoelsuitdrukking, subjectieve (of: persoonlijke) opvatting en objectieve (of: zakelijke) bepaling van de in de ruimte en in den tijd te voorschijn tredende werkelijkheid in deszelfs veelvoudige afhankelijkheid (Bedingtheit) te onderzoeken” - om de persoonlijke voorwaarden voor de opvatting van het zakelijke geschieden en den zakelijken grondslag van de persoonlijke bewustzijnsverschijnselen te onderzoeken. Het gold (hier) veel meer de grondwet te vinden, die den samenhang van lichaam en ziel regelt, om daaruit de grondwet voor de betrekking tusschen het Physische en het Psychische af te leiden, die de geheele stoffelijke en geestelijke wereld omspant. - Zoo was het immers ook Newton gelukt om uit de voor de aarde en de maan op grond van waarneming en berekening bewijsbare zwaartekracht de alle hemellichamen omspannende zwaartekrachtswet te ontwikkelen (42-44)’.
Prof. Lipps handelt nu verder in zijn beknopt leerboek over de Psychophysik, en die kunnen wij gevoegelijk laten rusten, omdat hare leeringen niet van bovennatuurkundigen aard zijn. Wat nu ook de Lezer der Kroniek moge zeggen van de lange, maar hier onontbeerlijke aanhaling van den volgeling van Fechner, hij zal moeten bekennen dat de Duitsche Hoogleeraar zich eenvoudig en duidelijk weet uit te drukken, en dat heeft hij gemeen met zijn Groningschen ambtgenoot. Deze heeft nog bovendien de gave om met ongekunstelde kunst den lezer zijn betoog voor oogen te stellen. Bijna een derde gedeelte van zijn boek (221-335) heeft Heymans gewijd aan zijn ‘psychisch Monisme’, en bij de behandeling daarvan gaat hij uit van ‘Die Berechtigung zur Annahme einer Aussenwelt (par. 30).’ Opmerking verdient de aanvang van deze paragraaf, waarin H. verklaart: ‘Die Erörterungen des vorhergehenden Abschnittes (over het Agnosticisme handelende) führten zum Ergebnis, dass wir,
| |
| |
oder in genauerer, mehr dem Ergebnis entsprechender Terminologie, dass ich von nichts etwas wissen kann, ausser von demjenigen, was mir im gegenwärtigen Augenblick in meinem Bewusstsein gegeben ist’. Dan komt de dichterlijk uitgedrukte, maar pijnlijke en aangrijpende klacht: ‘Ich habe zuerst die farben- und tönenreiche Natur, dann Gott und die Seele, nachher den strengen Mechanismus der Atomenwelt, ferner die gesonderten Bewusstseine meiner Mitmenschen, und endlich meine eigene Vergangenheit und Zukunft aufgeben müssen, und bin mit meinen gegenwärtigen Vorstellungen allein zurückgeblieben’... Toch heeft H. geen rust in die troostelooze eenzaamheid, waartoe het Agnosticisme, uitloopende op ‘Die absolute Skepsis’, hem heeft gebracht, en hij wil onderzoeken, ‘ob in der Tat bei der Begründung jener (dat is: agnostischen) Einsicht alle verfügbaren Daten berücksichtigt worden sind’. Nu gaat hij in par. 30 en in par. 32-38 aan den arbeid om ‘die agnostische Lehre’ te boven te komen in de hoop om ‘erreichbare Wahrheit’ te leeren kennen. Hij bouwt zijn stelsel op, dat hij ons aanbiedt en aanprijst als metaphysische verklaring van het Wereldraadsel, en begint met een feit, namelijk met ‘die zwingende Evidenz... welche dem allen Annahmen über Aussenwelt, Vergangenheit und Zukunft gemeinsam zugrunde liegenden Kausalitätsprincip zukommt (222).’ Al redeneerend (222-229) komt de Hoogleeraar tot deze uitspraak: ‘Es kommt jetzt nur darauf an, klar einzusehen, dass jedenfalls das Kausalitätsprincip mit Notwendigkeit zur Annahme eines Ausserbewussten führt (229)’. Als einduitkomst van het geleverd betoog (in par. 30) zegt H.: ‘Es ist also ein für allemal zuzugeben,
dass die Möglichkeit, nicht nur der Metaphysik, sondern aller Wissenschaft, in letzter Instanz an nichts anderm hängt als an dem unmittelbaren Selbstvertrauen des vernünftigen Denkens (230)’. ‘Der Grundgedanke des psychischen Monismus (par. 31)’ wordt in negentien bladzijden ontwikkeld en toegelicht, en waar het noodig is, in psychophysische formules uitgedrukt. Het is eene doorwrochte verhandeling over ‘Bewusstseinsvorgänge und Gehirnprozesse’ en over de betrekking tusschen die beide. Hier vooral is van toepassing wat de Schrijver in zijn ‘Vorwort’ zegt
| |
| |
van zijn gansche boek: ‘es will studiert, nicht bloss gelesen sein’. Dit geldt ook in bijzonderen zin van de drie volgende paragrafen (249-285):
32. Die psychischen Zusammenhänge nach dem psychischen Monismus. 33. Die physischen Zusammenhänge nach dem ps. Mon. 34. Die psychophysischen Zusammenhänge nach dem ps. Mon.
Bij den aanvang van par. 32 zegt H.: ‘Die dreifache (psychische, physische und psychophysische) Gesetzlichkeit, welche die Metaphysik vor allem zu erklären hat, und an welcher jede Metaphysik vor allem zu prüfen ist, ist mir, wie im vorhergehenden mehrfach betont wurde, als eine Tatsache ganz eigentümlicher Art empirisch gegeben (249)’. Die drie wettelijkheden doorkruisen, volgens H., voortdurend elkander;... zij vormen om zoo te zeggen een weefsel, welks patroon, ten gevolge van de op merkwaardige wijze samengestelde doorelkaarstrengeling der draden, zich met geen ander laat vergelijken.’ Daarom is het dan ook, naar de meening van H., ‘zoo buitengewoon moeilijk eene theorie te vinden, die aan den eisch van het geheel voldoet (249)’ - In par. 35 geeft de Hoogleeraar in negen bladzijden (285-294) een kort overzicht, onder den titel: ‘Zusammenfassung der bisherigen Ergebnisse’, en hij is van meening, dat het psychisch Monisme ‘ohne jeden Zwang und ohne irgendwelcher Hilfshypothesen zu bedürfen, jene gegebene dreifache Gesetzmässigkeit als eine notwendige Folgerung aus seiner Grundvoraussetzung abzuleiten vermag (289)’ en deze laatste is: ‘die Annahme einer Aussenwellt’. Toch is H. nog niet aan het einde zijner taak gekomen, en hij behandelt in par. 36 ‘Die Ergänzung der psychischen Reihe nach innen (294-306) en in par. 37 ‘Die Ergänzung der psychischen Reihe nach aussen (306-316)’, om in par. 38 te komen tot ‘Das Problem der Individuation (316-335)’. Hij verklaart dat ‘in bezug auf die eine Frage: ob und in welchem Umfange in der Aussenwelt individuelle Bewusstseinskonzentrationen analog der mir unmittelbar gegebenen vorauszusetzen seien, wäre vielleicht
(hauptsächlich auf Grund von Untersuchungen Fechners und Spencers) schon jetzt eine etwas bestimmtere Antwort zu geben (317)’ De
| |
| |
Schrijver noemt hier voor het eerst Fechner, en wel naast Spencer, maar de eerste was reeds zonder te zijn genoemd, voor ons opgetreden en wel op bladzijde 315. Daar staat te lezen: ‘Mir scheint nun in der Tat die Hypothese von der Allbeseelung, also die Erweiterung der psychisch-monistischen Auffassung des eigenen Selbst zu einer psychisch-monistischen Auffassung der Welt, eine nicht zu vernachlässigende Wahrscheinlichkeit für sich in Anspruch nehmen zü können.’ Immers hebben wij in die Hypothese Fechner selbst ganz und gar voor ons staan. Eenige bladzijden verder hooren wij den leerling met instemming des Meesters woorden aanhalen, die volgens H. op dit punt ‘in kaum zu verbessernder Weise’ spreekt. ‘Der Körper einer Seele, zegt Fechner, ist wie die Seele selbst ein in Form und Inhalt einheitlich gebundenes, individuell abgeschlossenes, ähnlichen, doch nicht gleichen Wesen relativ selbständig gegenüberstehendes, unter Anregung und Mitbestimmtheit von aussen sich von innen heraus bestimmendes und entfaltendes, eine unerschöpfliche Mannigfaltigkeit von gewisser Seite gesetzlich bestimmter, von anderer Seite unberechenbar neuer Wirkungen aus eigener Fülle und Schöpferkraft gebärendes, Verhaltnisse der Neben-, Ueber- und Unterordnung einschliessendes, bei kontinuierlicher Fortentwicklung in einem periodischen Ablaufe und einem Steigen und Fallen der Tätigkeit begriffenes Wesen.’
Dit schreef Fechner (49 en 50) op zestigjarigen leeftijd in zijn boek: ‘Ueber die Seelenfrage (1861)’, waarvan Heymans, ik denk onopzettelijk, den ondertitel verzwijgt, die aldus luidt: ‘Ein Gang durch die sichtbare Welt, um die unsichtbare zu finden’. Eenmaal aan Fechner gekomen, gaat H. voort met te spreken over ‘die Fechnersche Lehre von der Pflanzenseele (322)’ en verder zijne ‘Hypothese von dem einheitlichen oder wenigstens zur Einheitlichkeit strebende Bewusstsein der Erde (323)’. Daarbij denkt Fechner aan de Aarde als woonplaats van den Mensch, en H. verklaart dat Fechner het ‘vollkommen zutreffend ausdrückt,’ als hij zegt: ‘der Mensch ist ein Glied, ein Organ der Erde (324)’. Die Fechnersche ‘Gedankengang’, zegt nu verder (326) de Schrijver, muss aber offenbar weiter führen. Wesentlich analog wie die Zelle zum Menschen, und wie der Mensch zur Erde,
| |
| |
verhält sich die Erde zum Sonnensystem, das Sonnen-zum Milchstrassensystem, und dieses vermutlich zu noch umfasserenden Systemen; ihren Abschluss aber findet diese Stufenreihe stets mehr umfassender, jedoch jedes für sich relativ abgeschlossener und in sich innig zusammenhängender Systeme erst in dem Grenzbegriff der alles umfassenden nichts mehr ausser sich habenden Welt.’ - Zoo denkt Fechner en zijn gansche stelsel is hier in een kort begrip uitgedrukt. Zijn leerling zegt van dat stelsel: ‘Der psychische Monismus muss den Ichbegriff zwar nicht wie man behauptet hat, aufgeben, wohl aber ins Unermessliche erweitern (327).’ Daaruit blijkt dat H. de ziel verklaart voor een Ikheid, dus voor een persoon, zoo als wij in het gewone leven zeggen. Die persoon èn als individueele ziel, èn als Alziel, neemt bij H. de plaats in van den mensch en van God volgens het gewone spraakgebruik. Wij hadden dan ook (op bladz. 315) reeds gehoord; ‘ein wenig Naturwissenschaft führt vom Panpsychismus ab, viel Naturwissenschaft führt zu demselben zurück’. Onmiddellijk daarna spreekt de Hoogleeraar ‘het vermoeden’ uit, ‘dat ook datgene, hetwelk zich achter de uitwendige natuurverschijnselen verbergt, niet naar het wezen, maar alleen naar de verwikkeling (Komplikation) zich van het menschelijk bewustzijn zal onderscheiden, ‘Das Material aber, welches dazu erfordert ist, diese Vermutung zur Gewissheit zu erheben, wird erst die vollendete Naturwissenschaft liefern können.’
Bij al het aangehaalde moet ik hier eene opmerking maken, en verklaren dat, naar mijne meening, in de redeneeringen van H. niet duidelijk uitkomt wat dan wel de ziel is, want zij is immers niet een bewustzijn, maar zij heeft bewustzijn, in de eerste plaats van de buitenwereld, die Aussenwelt, waarmede H. zijn Hoofdstuk VI begon. Het moge waar zijn wat door H. verder (328-335) over ‘de Individuatie’ en over de ‘fortschreitende Differenzierung (met een beroep op Spencer) wordt betoogd, maar in dat betoog komt niet duidelijk uit wat de ziel, het ik, de ware mensch, eigenlijk is, en dat zou de lezer zoo gaarne hebben vernomen, en hij zou zoo gaarne ten dezen zich uit zijne onzekerheid gered zien. Hij kan zich ook niet tevreden
| |
| |
stellen met de onzekerheid van H. zelf, die in zijn Zevende Hoofdstuk: ‘Der Kritizismus’ hem verwijst naar de toekomst. Dat korte (336-344) maar beteekenisvolle Hoofdstuk bestaat uit één paragraaf (39): ‘Weitere Ausblicke’. ‘Es gibt in der Tat Gründe,’ zoo verklaart H., ‘wenigstens zu vermuten, dass die Wissenschaft mit der vollständigen Durchführung der psychisch-monistischen Weltanschauung noch nicht ihr letztes Wort gesprochen haben würde (337).’ De wijsgeer Heymans, dit zeg ik nu met opzet, komt tot de bekentenis, dat ‘de wereld van het psychisch Monisme bezwaarlijk de gansche Wereld kan zijn’, en hij uit het vermoeden, ‘dat die Wereld in haren vollen omvang nog weder moet worden beschouwd (aufgefasst) als de verschijningswijze van eene dieper liggende, mogelijk (vielleicht) voor altijd aan onze kennisneming onttrokken werkelijkheid (338)’. Zoo sprekende wordt de leerling van Fechner in zekeren zin een leerling van Spencer, een Agnosticus, maar de Engelsche denker heeft bij den Nederlandschen dit voor dat hij de werkelijkheid van het Onkenbare, het bestaan van een Eersten Grond van Alles als eene waarheid erkent.
Niet het minst belangrijk gedeelte van het boek is het laatste Hoofdstuk (VIII), ruim één vel druks (345-362), en dit verdient onze volle aandacht wegens den rijken inhoud. Het opschrift luidt: ‘Folgerungen in bezug auf allgemeinste Fragen’, en het bestaat uit drie paragrafen:
‘40. Zur Erkenntnistheorie; 41. Zur Ethik, en 42. Zur Religionsphilosophie.’
Te zamen wil ik die paragrafen bespreken, en ik heb reden om aan te vangen met het slot, waarin de Schrijver handelt over de onsterfelijkheid der ziel, hij zegt: ‘die individuelle Fortdauer.’ ‘Door Fechner, schrijft H., is hierop nadruk gelegd, dat, juist zoo als in het menschelijk bewustzijn de tot voorbijgaande eenheid verbondene waarnemingsgroepen, in de meer omvattende bewustheden (Bewusstseinen) de voorbijgaande menschelijke individuen sporen moeten nalaten, welke in die meer omvattende bewustheden als herinneringsgroepen voortbestaan, tegelijk echter ten gevolge van de duurzame innige wisselwerking van derzelver bestanddeelen haren individuëelen samenhang
| |
| |
blijven bewaren, en ook met andere individuen, tot welke zij in het leven in nauwe betrekking hebben gestaan, in het wisselverkeer blijven voortbestaan.’ Aan die Leer, die beschouwing en opvatting van Fechner, wordt door H. het volgende toegevoegd: ‘Soweit die uns zu Gebote stehenden Daten reichen, sind diese Vermutungen als durchaus berechtigt anzuerkennen; est ist aber sofort hinzuzufügen, dass dieselben keineswegs bis zum Glauben an eine Unsterblichkeit des Individuums im strengen Sinne des Wortes hinaufreichen. Denn so wie unsere Erinnerungskomplexe zwar die zugrunde liegenden Wahrnehmungen überdauern, sich jedoch gegen andere psychische Inhalte viel weniger scharf abschliessen als diese, also im Laufe der Zeit mehrfach nicht nur fremde Elemente in sich aufnehmen und eigene verlieren, sondern auch mit anderen Komplexen verschmelzen oder in dieselben aufgehen, - so ist auch von den individuell-menschlichen Bewusstseinen anzunehmen, dass sie nach dem Tode nicht mehr durch eine gleich tiefe Kluft wie im Leben voneinander getrennt sein werden; dass sie vielmehr dazu bestimmt sind, allmählich sich miteinander zu vermischen, und schliesslich in umfassendere Komplexe sich zu verlieren, innerhalb deren alles Bessere und Höhere, welches sie in sich enthielten, für die Zukunft aufgehoben bleibt, um zunächst im Bewusstsein der Menschheit, sodann aber in noch höheren Bewusstseinen, fortzuleben und fortzuwirken. Diese Auflösung der Individualitäten haben wir uns dann ohne Grenze fortgesetzt zu denken; von keiner endlichen individuellen Bewusstseinskonzentration ist, nach der Analogie des uns Gegebenen anzunehmen, dass dieselbe für die Ewigkeit gemacht sei (361).’ - Duidelijk spreekt zich hier H. uit, en voorziende dat zijne beschouwing bij velen geene instemming zal vinden, bij sommigen, ja mogelijk bij velen aanstoot zal geven, laat
hij er op volgen: ‘Ist nun diese Betrachtungsweise eine trosttlose? ist sie selbst eine weniger befriedigende oder weniger erhebende als die religiöse, welche jeder individuellen Seele ein ewiges Leben verheisst? Ich glaube, sicher nicht.’ Nu volgt een betoog, dat, zoo het onomstootelijke waarheid bevatte, om nu alleen bij de Wijsbegeerte en hare Geschiedenis te blijven, en van alle Geloof het oog af te wenden, - den ouden Plato van zijne eereplaats als leeraar der Menschheid
| |
| |
zou stooten. Dat betoog luidt aldus: ‘Want noch schijnt het mij een ideaal, om voor alle eeuwigheid in de enge kluis der eigene individualiteit ingemetseld te zijn; noch houd ik het omgekeerd voor een schrikbeeld, eerst met de naaste verwanten tot volle eenheid samen te vloeien, dan de steeds terugwijkende perken steeds weder te zien vallen, en op zoodanige wijze, bij voortdurende, zij het ook misschien asymptotische (of: niet met iets anders samenvallende) ontwikkeling, zijn denken, gevoelen en pogen tot dat van het Wereldal (Weltall) of: Heelal te verruimen (erweitern).’ Van dat betoog zegt, dunkt mij, de Hoogleeraar niet ten onrechte: ‘Diese Gedanken weiter zu erfolgen und auszuarbeiten, wäre gewiss eine verlockende, aber es wäre zugleich eine gefährliche Arbeit. Denn je weiter wir vorzudringen versuchen, um so schwieriger lässt der Punkt sich bestimmen, wo die logisch begründete Wahrscheinlichkeit aufhört, und nur noch eine rein subjektive, durch Wünsche und Neigungen mitbestimmte Plausibilität zurückbleibt. Darum ist es wohl besser, solange genauere Daten fehlen, auf solches weiteres Vordringen zu verzichten, und uns mit den hier aufgestellten allgemeinsten Vermutungen zu begnügen (361 en 362)’. Zoo luidt het einde van het boek, het einde van par. 42: ‘Zur Religions-philosophie’, en de aanvang daarvan is even oprecht als het slot. ‘Of, zegt H., de begrippen God en onsterfelijkheid in het stelsel van het psychisch Monisme kunnen worden behouden of niet, hangt ten slotte daarvan af, hoe ver of hoe eng men die begrippen neemt; in elk geval zou daaraan echter in de lijst van die Wereldbeschouwing een gansch andere beteekenis moeten worden toegekend als in dat van het Dualisme of van de Kerkleer. Daarom acht ik het (in tegenstelling met de beschouwingen
van Fechner en Paulsen) beter ter vermijding van allerlei misverstand van het gebruik dier namen in het algemeen af te zien (356).’ Heymans is een eerlijk denker, want hij is in de eerste plaats een eerlijk man, die met woorden niet wil goochelen. ‘Wij zijn, zegt hij, door onze voorafgaande onderzoekingen bij het grensbegrip van een Wereldbewustzijn gebracht, en het zou kunnen schijnen, alsof dit begrip niet bijzonder verschilde van dat, hetwelk men anders als de Godheid pleegt aan te duiden. Bij nader overleg
| |
| |
komt het echter uit, dat zoo ver wij tot nu toe kunnen zien, geene voldoende gronden aanwezig zijn, om aan het Wereldbewustzijn die eigenschappen en die betrekkingen toe te schrijven, welke met het Godsbegrip onafscheidelijk verbonden schijnen te zijn (357).’
In par. 40 voert de schrijver ten gunste van zijn Monisme aan, dat ‘volgens het zelve de Wereld, zoo ver wij die van het meest omvattende voor ons bereikbare gezichtspunt kunnen overzien, moet worden opgevat, ten eerste als van uitsluitend psychischen aard (Natur), en ten tweede als eene Eenheid; bovendien hebben wij gronden aangetroffen om te vermoeden, dat de uitbreiding van dat Psychische in den tijd, en dus (damit) ook de oorzakelijke samenhang er van, naar eene dieper liggende tijdelooze Werkelijkheid henenwijdt, wier eigen Wezen zich echter vooreerst geheel en al aan onze kennisneming onttrekt.... In de tijdelijke Wereld heerschen alleen de psychische Wetten, en wat wij physische Wetten noemen zijn niets anders dan bijzondere, door de toevoeging van bepaalde voorwaarden gekenmerkte, en slechts ten gevolge van onze individuëele beperktheid op eene bijzondere gewichtigheid aanspraak makende toepassingen daarvan (147).’
Wat in par. 41: ‘Zur Ethik’ wordt gezegd over plicht en over vrijheid en mede over het karakter is niet louter van theoretische, maar vooral ook van practische beteekenis. Het geeft in heldere uiteenzetting de vrucht van des Hoogleeraars studie en nadenken. ‘Mit den Prinzipien, zegt hij, der moralischen Wertschätzung verhält es sich in manchen Hinsichten genau so wie mit den Prinzipien des theoretischen Denkens: sie sind uns ursprünglich in den betreffenden psychischen Funktionen gegeben, können aus diesen Funktionen als die allgemeinen Gesetze derselben nachträglich abgesondert und zu mehr oder weniger klarem Bewusstsein gebracht werden, aber lassen sich naturgemäss nicht aus anderen Tatsachen beweisen als eben aus der Tatsache ihrer Evidenz selbst.... Es entsteht im allgemeinen der Zweifel an der Evidenz der ethischen Prinzipien aus doppeltem Anlass: nämlich erstens aus der Auffassung der moralischen Beurteilung als etwas Sekundäres, Abgeleitetes, Zu-
| |
| |
fälliges; und zweitens aus der Auffassung der Gegenstände der moralischen Beurteilung als etwas Unfreies, von aussen Bestimmtes (350)’. Beide punten worden op overtuigende wijze door den Schrijver nader toegelicht, en ontwijfelbaar juist, onwederlegbaar is wat hij op volgende wijze uitdrukt: ‘es gibt allgemeine ethische Prinzipien, welche zwar im Laufe der Zeiten nur langsam und mühselig sich zu begrifflicher Klarheit emporarbeiten, jedoch bereits in den primitivsten und rohesten Formen der sittlichen Beurteilung sich offenbaren (351).’ Hier is H. een echt en zuiver Platonicus, die met recht en naar waarheid verklaart: ‘wir sind,
hier wie auf theoretischen Gebiete, vollkommen berechtigt, die uns als evident sich darbietenden Urteile und Wertschätzungen unserem Denken und Handeln zugrunde zu legen (352)’. - Bij de korte bespreking van das Freiheitsproblem zegt hij ook met treffend juiste woorden: ‘die sittliche Beurteilung beruht überall darauf, dass aus der gegebenen Handlung und den gegebenen Motiven der zugrunde liegende Charakter erschlossen, und als sittlich oder unsittlich, den ethischen Idealen entsprechend oder nicht entsprechend, erkannt wird. Dieser Charakter, das Verhältniss zwischen den sittlichen und den egoistischen Neigungen des Individuums, gehört aber zu seinem innersten Wesen, und darf mit vollem Rechte der Beurteilung des Individuums zugrunde gelegt werden (353)’. Aan het slot der paragraaf (356) spreekt H. terecht van eene ‘Evidenz, mit welcher sich uns im Denken und Leben die theoretischen und ethischen Axiome aufdrängen’. Dat wil dus zeggen, dat de ziel van nature is logisch en ethisch, dat haar denken en haar doen niet is iets van buiten aangebrachts en opgedrongens, maar dat de ziel is: ‘naturaliter philosopha atque ethica (sive: practica, in den hoogeren, edelen zin des woords),’
Rijk aan diepe en schoone gedachten is het boek, dat Heymans ons gaf, en het schenkt aan medestanders en aan tegenstanders van des Hoogleeraars wijsgeerig geloof ruime gelegenheid om hun eigen gedachten en beschouwingen te vergelijken met en te toetsen aan de uitvoerige betoogen, bestemd voor vakgenooten en voor medemenschen. Ook wie H. niet kan volgen op zijn
| |
| |
weg naar de oplossing van het Wereldraadsel, ook wie niet kan aannemen dat zijne Hypothese ons verder brengt bij het onderzoek naar de metaphysische Waarheid, zal toch met vrucht kennis nemen van de beschouwingen, die in doorzichtige redeneeringen, door hem worden aangeboden in een boek, dat den bescheiden geleerde, den diepzinnigen denker alle eer aandoet.
Den Haag, 16 Augustus 1911.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd