De Nieuwe Gids. Jaargang 25

[p. 821]

Staatkundige kroniek.

24 November.

Twee onderwerpen hebben in de afgeloopen maand de pers en de particuliere gesprekken beheerscht: de vlootpredikant en de psychiaters van Papendrecht.

Het is reeds een tiental jaren geleden, dat de marine-autoriteiten over den indisciplinairen geest onder het vlootpersoneel zich ernstig ongerust maakten. Het scheen soms wel, of het bij muiterij af was.

De oorzaak? Stellig voor een deel de actie onder het personeel van de revolutionaire propaganda. Maar waarom schoot die propaganda zoo gemakkelijk wortel? Omdat de behandeling van het personeel te wenschen overliet ook; maar vooral door het gebrek aan beleid bij de officieren.

Er zijn daarvan schoone staaltjes te vermelden. Bijvoorbeeld: Een kommandant weigert permissie om te passagieren. De équipage, ontevreden, telegrafeert naar een Kamerlid. Het Kamerlid naar den Minister. De minister geeft den kommandant telegrafisch in overweging om het verlof tot passagieren toch te verleenen. De kommandant verleent het. Ziedaar de wijze, waarop de tucht niet moet worden gehandhaafd. Ziedaar, hoe het militair gezag zijn eigen gezag ondermijnt.

Maar in verbetering van het officierspersoneel heeft men het middel niet gezocht. Men liet het wat het was, en het mindere personeel moest worden bewerkt.

De admiraal Ellis was de man van links, die met een rechtsch kabinet in zee ging. Niet alleen omdat hij een rechtsche meerderheid geschikt oordeelde om hem geld toe te staan voor zijn begeerde schepen, maar hij scheen ook die rechtsche beginselen, die de zijne niet waren, bruikbaar te achten om zijn matrozen te bewerken. Om ze uit de handen te houden van hun revo-

[p. 822]

lutionaire opruiers, om de krijgstucht op de vloot te versterken. Hij wenschte predikanten te poten op zijn vloot, om den invloed der revolutionaire propaganda te breken. Aan elk oorlogsschip zou een ‘geestelijke tender’ worden vastgekoppeld, die met geestelijk voedsel de matrozen onder den militairen duim zou houden.

Daarvan is destijds niets gekomen. Het opvolgend Kabinet-De Meester was van deze zaak niet gediend. Maar nu, onder het Kabinet-Heemskerk ging het weer beter. Wel is de admiraal Wentholt uit het Kabinet-De Meester in dat van Heemskerk overgegaan, maar hij is in zijn omgeving wonderwel geacclimatiseerd. De heeren Duymaer van Twist en Van der Voort van Zijp, de geestelijke drijvers der antirevolutionaire Kamerclub vonden in den admiraal een gehoorzaam dienaar. En zoo gelukte het. Het denkbeeld van admiraal Ellis werd weer opgevat en tot uitvoering gebracht: ds. Warners werd ‘vlootpredikant’.

Maar hoe? Kreeg de Kommandant der marine een predikant onder zich, die naar zijn aanwijzing de geestelijke belangen van het personeel zou behartigen? Werd de predikant aan den kommandant ondergeschikt? Werd de gezaghebber op zijn schip baas gelaten? Werd hem de noodzakelijke bevoegdheid gelaten om naar eigen inzicht den gang van zaken op zijn schip te regelen? Op dat schip, in dat kleine bestek, waar een ijzeren tucht onmisbaar is, zal niet alles in het honderd loopen, werd daar het gezag van den Kommandant onaangetast gelaten?

Het ging juist andersom. De vlootpredikant, die aan boord een officieele positie verkreeg, werd ambtenaar niet van het departement, maar van een bijzondere vereening van officieren, de Nederlandsche Christen-Officieren Vereeniging. Christen-, dat wil zeggen, de antirevolutionaire officieren. Dat is de vereeniging van kapitein Duymaer van Twist.

Hoeveel leden zijn er? Men weet het niet. In een anderhalf-honderd leden zijn de eere-, kunstlievende of buitenleden begrepen. Men zegt dat er van de vloot in het geheel twee officieren lid zijn. Het Dagblad van den Helder ontkent hun bestaan ten eenenmale.

En het gezag over den man van de vloot wordt aan deze vereeniging opgedragen. Heeft de kommandant over den predikant

[p. 823]

klachten, dan kan hij zich wenden tot het bestuur van de Christen-Officierenvereeniging. Dan moet hij wezen bij den heer Duymaer van Twist, met zijn vriend Van der Voort van Zijp als geestelijk adviseur. Over de schijf van den minister heeft de Admiraal van deze heeren de bevelen af te wachten.

Zoo wordt onder een rechtsch kabinet de krijgstucht gehandhaafd. Zoo maakt een minister, die bij de toetreding tot het christelijk kabinet den premier moet hebben gewaarschuwd, dat hij van de ‘fijne beschuiterij niets moest hebben’ ter wille van zijn kostelijk zeteltje zich tot ‘groot-propagandist’ van de zending onder de Christenen. Een officier, die hiervoor te veel karakter toont moet door een ander worden vervangen, die ook in karakter aan den minister ondergeschikt is. En de goe gemeente moet gelooven, dat de marine en daarmede 's lands weerbaarheid uitsluitend veilig is bij de ‘mannen van rechts.’

Het geval werd reeds behandeld bij de algemeene beschouwingen over de Staatsbegrooting. Als kenmerk voor een kerkelijke regeering kon ‘metterdaad’ geen beter symptoom zijn verwacht. Maar voor de rechterzijde is het een fortuintje.

Ter rechterzijde is de eenheid in staatkundige overtuiging vrijwel zoek. De eenheid bestaat slechts in de organisatie. Zij wordt gehandhaafd niet door de gemeenschap in staatkundig beginsel; het zijn uitsluitend de organisatorische middelen van de kerkelijke hierarchie. Is het dan niet een fortuintje, wanneer in dit geval een schijn van beginselantithese voor den dag komt?

Het is niet de zorg voor tucht en orde, niet het bezwaar tegen het lichtvaardig prijsgeven van verdienstelijke officieren dat de linkerzijde in het geweer brengt. Het is eenvoudig anticlerialisme, afkeer van den dominé. Er mag geen godsdienstige propaganda worden geduld op de vloot. Zóó wordt aan ‘christelijke’ zijde de critiek van links voorgesteld, en zoo wordt deze zaak gebruikt om het bewijs te leveren, dat rechts en links in scherpe antithese van elkander worden gescheiden en, wat het voornaamste demonstrandum is, dat dit van diepgaanden invloed is in het staatkundig leven.

Overigens zijn de bewijsmiddelen zoek. Want er is geen onderwerp van sociale politiek of wat ook aan de orde, of de

[p. 824]

autithese staat geheel anders. Natuurlijk, dat in het volksleven een scherpe tegenstelling is tusschen geloovigen en ongeloovigen, ontkent niemand. Een theoretisch en geleerd betoog van dr. Kuyper behoefde niet te worden herhaald om te bevestigen wat iedereen aanneemt. De vraag is alleen, hoe bouwt men op die antithese een staatkundig beleid. En deze vraag beantwoordt zelfs dr. Kuyper niet met zijn verweer tegen stellingen, die door niemand worden vastgehouden.

Maar toch - altijd weer redeneeren over die antithese. Dan voelt het volk die nog wat dieper, en domine's en pastoors loopen zich bij een verkiezing het vuur uit de sloffen.

Wat was overigens, naast het financieel wanbeleid, het diepst treffend verwijt, tot de Regeering vooral door den heer Drucker gericht? Het was dit, dat de Regeering, die aan de militaire kwestie haar ontstaan dankt, juist de militaire zaken in het honderd heeft laten loopen. Het tweeploegenstelsel is mislukt. De organisatie is er door verward, en tenminste twee lichtingen zijn er onvoldoende door geoefend. Aan een betere organisatie is niets gedaan. De experimenten met het kader zijn eveneens een mislukking. En bij de marine heeft men nu kans gezien om den goeden geest te bederven door een averechts geregelde kerkelijke propaganda.

Reeds met deze critiek kan het Kabinet-Heemskerk het doen.

Het andere punt van algemeene gedachtenwisseling was de zaak van Papendrecht.

Het Arnhemsche was het derde gerechtshof, dat van deze zaak werd ‘gesaisisseerd’; tweemaal passeerde Garsthagen, de lijdende held van het Papendrechtsche proces, de cassatie. Dat over deze zaak zelve, over het drama dat jaren geleden is afgespeeld, aan den rechter een feitenmateriaal zou zijn te verschaffen, waarop hij zonder bedenken zijn vonnis baseeren kan, was niet te verwachten.

Dus ook niet een feitenmateriaal, waarop een twijfelende rechter Garsthagen wegens smaad van de rijksveldwachters zou kunnen veroordeelen. Dan maar de veroordeeling handhaven, ondanks de treffende verklaringen, die tegen de politie waren ingebracht? Die verklaringen passeeren als van geen waarde?

[p. 825]

Het was haast niet mogelijk. Moesten zij als gewone getuigenverklaringen worden gewaardeerd, een veroordeeling van Garsthagen ware onmogelijk en de positie der beëedigde ambtenaren van politie bedenkelijk.

Nog één kans was er om uit de impasse te geraken: aan de positieve verklaringen der getuigen de waarde te ontnemen door de afleggers als onbetrouwbaar buiten het geding te zetten. Dan behoefde men ze niet als meineedig te beschouwen, en tevens was men van de door hen verwekte moeilijkheden af.

Aan den rechter-commissaris werd dus opgedragen bij zijn verhoor zich te doen bijstaan door psychiaters, immers deskundigen, die den geestelijken welstand van de lastige getuigen zou toetsen aan den voor medici geldenden norm.

De uitslag overtrof alle verwachtingen: de onderzochte getuigen - alleen de getuigen à décharge werden onderzocht - weken zonder onderscheid zóó ver af van den norm, dat zij altegader als onbetrouwbaar werden gedisqualificeerd.

Wat van dit onderzoek bekend werd, heeft onder het volk een storm doen opsteken van geweld. Getuigen werden bij het verhoor door den rechter-commissaris door psychiaters onderzocht, zoodat het hun uiterst moeilijk viel zich daartegen te verzetten. En ter terechtzitting werden deze slachtoffers in het publiek besproken, terwijl de pers deze experimenten algemeen verspreidde. De patienten van den Papendrechtschen dokter vernamen zoo, dat hun dokter een gek moest wezen.

Eén troostgrond bleef er intusschen voor de arme gedisqualificeerden: de methode, waarnaar prof. Jelgersma en zijn vrienden onderzochten, moge kloppen met hunne handboeken van vakkundigen, door geen verstandigen leek werd zij als doeltreffend erkend. Berucht is al geworden de vraag aan een man van weinig ontwikkeling gedaan: is Onze Lieve Heer een man of een vrouw? Wie niet antwoordde: ‘God is een geest’, was volgens prof. Jelgersma onbekwaam om zich een abstracte voorstelling te maken, dus imbecil, dus onbetrouwbaar in zijn getuigenis van hetgeen hij had ondervonden.

De heer De Stuers heeft verleden jaar al eens in de Kamer gezegd: als ik een van die heeren zie aankomen, ga ik een

[p. 826]

straatje om. Er werd om gelachen. Na deze historie zal menigeen met den heer De Stuers meegaan.

Bovendien hebben deze deskundigen zich niet bepaald tot een onderzoek van individuen, zij hebben ook gegeven een psychologie van het proces. En hier waren zij op een geheel vreemd terrein, het gebied van den rechter.

Zoo zijn deze heeren erin geslaagd, hun eigen beteekenis en waardeering in het proces met dezen éénen slag een ontzaglijk eind omlaag te werken. Met moeite heeft men voor hen in de gerechtszaal een plaats veroverd. Zij hebben bijgedragen tot de betere kennis en waardeering van het individueel element in het vraagstuk der criminaliteit. En ziedaar nu opeens een wantrouwen ontketend tegen hun werk, dat in geen tal van jaren zal zijn te neutraliseeren. Deze zaak heeft schade toegebracht aan het gezag der rechterlijke macht, en schade aan de positie der psychiatrie. Beide is te betreuren.