De Nieuwe Gids. Jaargang 25

[p. 532]

Peter Benoit door Lodewijk Mortelmans.

II.

Benoit is de man van het groote gebaar.

Meest al zijne koorwerken zijn gelijk breed aangelegde fresken. Nochtans is er een zeer groot verschil tusschen de techniek der Oratorios en die der Cantaten. Hoewel steeds het merk dragend van zijn machtigen klauw, zijn de eerste veel meer gedetailleerd en de vorm ervan nadert wat men gewoon is klassiek te noemen. De tweede daarentegen spreken met breeder geluid, de lijn is soberder, de kleur vlakker en het geheel golft als eene machtig deinende zee. In deze laatste is alles persoonlijk eigendom van den meester.

Hoe men aan Benoit het verwijt van grof en zwaar te zijn heeft kunnen richten, is me gansch onbegrijpelijk. Hooger zegden we reeds dat verschillende zijner cantaten voor openlucht bestemd zijn; volledigen wij deze inlichting met er bij te voegen dat hetgeen niet voor openlucht, tenminste voor zalen van reusachtige afmetingen (echte hallen) berekend is.

De uitzonderingen zijn heel raar.

Hoe wil men nu dat de techniek van werken geschreven met zulk speciaal doel, zou gelijk zijn aan die eener symphonie of strijkkwartet bijvoorbeeld. Moeten de uitdrukkingsmiddelen van een kunstwerk dan niet in verband staan met plaats en omstandigheden waarin het zich tot het publiek te richten heeft? Verschilt eene goedopgevatte muurschildering niet hemelsbreed van eene gewone salonschilderij? Zoo ook bij Benoit. Zich richtend tot een publiek van duizenden en nogmaals duizenden

[p. 533]

toehoorders, kon hij zich niet verbeuzelen aan kleine combinaatjes en contrapuntisch frutselwerk, dat gelijk brooze zeepbelletjes in de ijlte der lucht zou uiteenspatten en verzwinden.

God zij geloofd, dat Benoit zich niet opgehouden heeft met pieren en peuteren aan allerhande receptjes, waarin meestal steriele componisten het heil zoeken hunner levensonmachtige, vooze en dorre vruchten.

Bij hem geene producten uit den drogerijwinkel of de chemicaliënfabriek. Alles echte, gezonde, frissche waar. Elke noot, elke trek of akkoord is raak; poëzie gutst overal uit gelijk uit blakend ooft de parelende sappen.

Daarom staan zijne partituren volbloedig daar, gelijk flink en sterk gebouwde mannen, met blozende aangezichten.

In Benoit's cantaten klopt en trilt de hartsader van het vlaamsche leven. Vlaanderen's lijden en strijden, zijn gilden, optochten, landjuweelen, zijn feestelijk klokgebengel en beiaardspel worden daarin in bezielde tafereelen weergegeven.

Geen kunstenaar heeft zooals hij, het vizioen van het Vlaanderen van weleer zoo scherp in zich gedragen en het den menschen voorgetooverd,

Em. De Bom noemde Benoit eens: De Feestklok van Vlaanderen. Toegepast op het grootste deel zijner werken, ware het niet mogelijk hem een meer beeldenden naam te geven. Waarlijk, van feest-en-straat-gewoel hield Benoit dol veel.

Wonend in het hartje van Oud-Antwerpen, onder Onze-lieve-Vrouwetoren en vlak bij de Groote Markt, zoo was er geene enkele feestgelegenheid waaraan hij niet van op zijne kamer kon deel nemen. Klokgelui en beiaardgeklingel, kermisoptochten en stoeten van allen aard waaraan Antwerpen zoo gaarne meedoet, zaten hem in merg en bloed.

Daaraan hebben wij den bezielden en meeslependen ‘Optocht der Natiën’ uit de Rubenscantate, den nog breederen feestmarsch uit ‘De Genius des Vaderlands’ en eindelijk - om de kroon op alles te zetten - den genialen ‘Feestzang’ te danken.

Dit laatste werk is de hoogste opbloeiing van Benoit's dichterlijk kunnen. Met de innig dankbare, liefdevolle ‘Conscience Cantate’ vormt het, volgens mijne vaste overtuiging, zijn meesterstuk.

[p. 534]

‘De Feestzang’ is geen menschenwerk meer, maar dat van een Titan. Het finaal dezer Cantate, door Benoit de ‘Vlaamsche Sanctus’ genoemd, bereikt zulke ongewone hoogte, dat ik het zooniet boven, tenminste nevens de slotscène van ‘Die Walküre’ of ‘Götterdämmerung plaats. Trouwens, heel deze compositie is zoo geweldig grootsch, dat ik moeilijk hare weerga vinden kan. Zij is de machtigste uitdrukking van poëzie, waarvoor een kunstenaar vatbaar is.

Het torschen en volhouden van dit reuzenwerk eischte van Benoit zulke krachtinspanning, dat hij, na de voleinding ervan, verplicht was eenige maanden volstrekte rust te nemen.

In geene zijner compositiën heeft Benoit zulk uitgebreid orkest aangewend als in ‘De Feestzang’. 't Is wel eens aardig het vereischte materiaal ervan te doen kennen; het bestaat uit: 8 Fluiten, 8 Hoboën & Engelsche hoornen, 7 Klarinetten, 1 Saxophone, 4 Baspijpen, 6 Hoornen, 6 Trompetten, 6 Bazuinen, 1 Tuba, 2 Bombardons, Slagwerk, 3 Harpen, (liefst verdubbeld) strijkorkest (zoo sterk mogelijk bezet) gemengd koor, kinderkoor en Orgel. Bij de uitvoering onder mijne leiding, ter gelegenheid van de verheffing der muziekschool van Antwerpen tot koninklijk Vlaamsch Conservatorium, beliep de uitvoeringsmassa 1221 personen. Zulk leger vermag alleen Benoit bijeen te trommelen.

Een allergelukkigst contrast met de mastodontische afmetingen van het voorgaande, vormt de ‘Conscience Cantate’. Bestemd om op het graf van den vader der vlaamsche letterkunde gezongen te worden, ademt ze niets dan liefde en dankbaarheid jegens den man die ‘ons leerde lezen’. De poëzie is hier innerlijker en meer ingetogen, door het geheel waart er een geest van stille verhevenheid en eerbiedwekkende plechtigheid.

Deze cantate, treur-en-lofzang te gelijkertijd, vereenigt de elementen van het ‘Dies irae’ met die van het ‘Te Deum’, maar minder somber aan den eenen en niet zoo hoogdravend aan den anderen kant. Nergens heeft Benoit eenvoudiger uitdrukkingsmiddelen gebezigd dan hier. Harmonie, melodie, orkestratie, alles is herleid tot het simpelst mogelijke. Daarbij vraagt dit werk slechts een beperkt koor, begeleid door enkele blaasinstrumenten. Deze elementare middelen beletten de ‘Conscience Cantate’ niet,

[p. 535]

te ontluiken tot het allerinnigste klankgedicht dat men zich droomen kon.

Het grijpt U aan in 't diepst van uw gemoed, en bij zelf uitvoering op het klavier kan het iemand zoo kroppen in de keel, dat men zich verplicht vindt eenige oogenblikken stil te houden om de ontroering te laten overgaan. Met het aandoenlijke lied ‘Mijn Moederspraak’ vormt de ‘Conscience Cantate’ Benoit's dichterlijke testament, zijn vlaamsche Credo. In geen zijner werken komt de liefde voor zijn Vlaanderen, voor zijne taal zoo diep overtuigend tot uitdrukking als hier. Wil men de kwaliteit van Benoit's vlaamsche gevoelens leeren kennen, men raadplege deze twee eerlijke, warm-uit-het-hart-stroomende belijdenissen.

De vraag rijst natuurlijk, hoe het mogelijk is, dat een kunstenaar van Benoit's gehalte tot hiertoe niet beter baan breken kon.

De antwoorden daarop zijn menigvuldig en zeer eenvoudig.

Van ‘jalousie de métier’ of kwade trouw wil ik niet spreken, omdat de betrokken personen nog leven of nauwelijks in het graf gedaald zijn; op tijd en stond zal aan de schuldigen wel rekenschap gevraagd worden.

Ziehier dus volgens mij, de hoofdoorzaken die de algemeene erkenning van onzen meester belet hebben:

Eerst en vooral, Benoit was een Vlaming, en als dusdanig moest hij ondervinden zoo'n raar exemplaar van het menschdom te zijn, dat men er niet goed van wist wat te denken.

Zijne scherp afgeteekende personaliteit, zijn wezen uit één stuk, heeft hem gedurig in den weg gestaan.

Ware hij een Franschman of een Duitscher geweest, ware zijne kunst gedragen geworden door het prestige eener invloedhebbende natie, zijne waarde zou reeds lang algemeen erkend zijn, en velen die meenen hem nu te mogen misprijzen, hadden gevleid geweest hem heel nederig het hof te mogen maken. Het tweetalig gebied van België heeft het doordringen van Benoit ook fel gedwarsboomd. Ondanks het patriotisch refreintje van:

‘Flamands, Wallons, ne sont que des prémoms,’
‘Belges est notre nom de famille’.

zullen onze waalsche broeders geene tering opdoen uit liefdesverdriet voor hunne vlaamsche nichten en kozijntjes. Daarbij, sedert 1830 heeft Fransche overheersching in België zoo drukkend

[p. 536]

gewerkt, dat ze als een looden zerk gewogen heeft op heel het vlaamsche leven.

Eerst sedert eenige jaren is daarin eene lichte verandering gekomen.

En dan, hoe zou een zuiver vlaamsch toondichter doorbreken? Waar is zijn uitgever? Zegden we hooger niet, dat meest al Benoit's grootere werken onuitgegeven lagen? Wat dan nog het licht zag, gebeurde meer door particulier initiatief dan op andere wijze. Nu, het is geen uitgever kwalijk te nemen zich niet aan Benoit gewaagd te hebben. Zonder vertaling der teksten (waardoor natuurlijk het eigenaardige zijner werken lijden moet) was er hoogstens kans in vlaamsch België of Holland aftrek te vinden. Op uitvoeringen kon er slechts gerekend worden in groote centrums of door krachtvereeniging van verschillende kleine steden. Neen, een uitgever zou schatten aan zulk een reuzenonderneming verspeeld hebben, zonder op winsten te kunnen rekenen.

Wat Benoit - en ook wel anderen - veel kwaad gedaan heeft, is de apothéose van Richard Wagner, gelijken tred houdend met het stijgend prestige van Duitschland, na zijne glansrijke overwinningen op Oostenrijk en Frankrijk. Ik weet niet of daar reeds op gewezen is, maar het is een feit, dat sedert 1870, duitsche muziek, duitsche dirigenten en zangers de wereld beheerschen. Het uitwijken van Duitschers om elders hun geluk te gaan beproeven, het vormen - bijzonderlijk in groote havensteden - van beduidende koloniën, het machtige woord van Duitschland in de wereldpolitiek zijn de dragers van dezen toestand.

Verder heeft Benoit nog veel te lijden onder de mode stroomingen die zoo noodlottig inwerken op den smaak van het zoogenaamd verfijnde publiek. Sedert Wagner (niet met Wagner) is de belangstelling van velen zich meer en meer gaan samentrekken op het uiterlijke eener partituur dan wel op hare innerlijke waarde. In sommige kringen is het eene gewoonte geworden met een soort misprijzen te spreken over de meesters van gisteren. De neus wordt licht opgetrokken, als er kwestie is van door den tijd als klassiek vastgestelde werken, en men vindt het heel stout en interessant, geen smaak meer te kunnen vinden dan in het laatstgekomene.

[p. 537]

Men moet nochtans geen adelaarsblik bezitten om te zien, dat al dit laatstgekomene in 't geheel de eigenschappen niet vereenigt om de belangstelling te blijven gaande houden. Wat in 't begin juist zoo eigenaardig en uiterst belangwekkend schijnt, begint op den duur vervelend te werken en niets vervalt zoo snel tot eene ‘scie’, dan de uiterlijke effektmakerij waardoor men wel eenmaal gepakt wordt, maar die bij herhaald hooren tot flauw gezeever verwaterd.

Werken, die slechts door uiterlijke techniek de aandacht trekken, dragen niet in zich de steeds nieuw-leven-wekkende elementen, waardoor ze blijven boeien, het zijn gelijk modeartikelen waarvan men zich met genoegen ontdoet, zooals van een afgedragen hoed of kleed.

Zooiets zal er nooit met Benoit gebeuren. Zijne werken zijn te echt, te eerlijk, te gezond en kloek, opdat we zouden gaan roepen: assez! Neen, zoo verzadigd om er misselijk van te worden, zullen we nooit.

Als de tijd zijn onverbiddelijk vonnis zal uitgesproken hebben over de kunstperiode der laatste jaren, als veel van wat nieuw scheen, versleten zal liggen en ongenietbaar, dan eerst zal men de verfrissching gewaar worden, die uitgaat van Benoit's werken. Ze zal ons weldadig toewaaien gelijk een breede westenwind of ons verkwikken als een malsche lenteregen, en dan, dan zal men er aan moeten gelooven, dat Benoit is geweest: een der grootste figuren uit de kunst der negentiende eeuw.

Naschrift. - Het spreekt van zelf, dat bovenstaand opstel heel de figuur van Benoit niet omvat; vele gezichtspunten bleven noodzakelijk onverlet. We hopen nochtans later de gelegenheid te vinden het ontbrekende te volledigen.