De Nieuwe Gids. Jaargang 25

[p. 157]

Staatkundige kroniek.

27 Juni 1910.

Wanneer men de vraag stelt, of noch de Kuyper-affaire, noch nu laatstelijk de encycliek van Paus Pius X aan de christelijke coalitie schade hebben gedaan, is het antwoord niet te lezen uit de nieuwe verdeeling van zetels, door de laatste verkiezingen voor de Provinciale Staten tot stand gebracht. Ging men daarop af, men zou moeten concludeeren, dat het werk van Schaepman en Kuyper nog even krachtig overeind staat als negen jaren geleden. Nieuwe zetels zijn op de vrijzinnigen veroverd. In Zuid-Holland werd de eerste bres geschoten in vrijzinnig 's-Gravenhage. In Rotterdam werd nieuw terrein gewonnen. In de Zuid-Hollandsche Staten beschikt de coalitie over twee derden van de zetels. In Zeeland, Gelderland en Overijsel werd de meerderheid versterkt. In Noord-Holland zagen de vrijzinnigen hunne overmacht slinken.

Reeds geven de cijfers der uitgebrachte stemmen een ander beeld. In Zuid-Holland althans is de voorsprong van rechtsche stemmen bij de laatste verkiezingen verminderd. Gaven niet de stemmingen voor verschillende plaatsen tegelijk, in de meervoudige districten, een geheel onzuiver beeld naar de uitspraak der kiezers; gaf niet zoodanige verkiezing slechts een volstrekte meerderheid in schijn, dan zou nu reeds de uitslag geheel anders zijn.

Maar hoe dit zij, voor het oogenblik is de overmacht nog rechts. En zoolang geen nieuwe tonen zich in den verkiezingsstrijd mengen doordat nieuwe vraagstukken en nieuwe belangen op den voorgrond zijn gekomen, werkt het kerkelijk verkiezingsapparaat zonder eenige stoornis. Men drukt op het knopje en de zetels zijn bezet.

Zelfs in Delft kwam het terecht. De katholieken, verstoord

[p. 158]

dat het burgermeesterschap hunner gemeente hun neus voorbij ging, maakten zich op om zich te wreken op den christelijken vertrouwensman van Delft in Tweede Kamer en Gedeputeerde Staten, mr. Van de Velde. ‘Volstrekt ongeschikt’, luidde het vonnis. Maar de leiders in de coalitie waren er ook nog. Een bewijs van goed gedrag werd den patient verstrekt. Een collega Gedeputeerde kwam getuigen, dat in dit Staatscollege de heer Van de Velde de belangen der katholieken met ijver behartigde. De pastoor verscheen in de kiesvereeniging om te waarschuwen, dat men de pooten toch niet in den schotel moest zetten. En zoo liet men zich dwingen. Wel moest de afgevaardigde nog eenmaal zijn ongeschiktverklaring hooren bevestigen, maar men gehoorzaamde. En de patient accepteerde. Een zetel is een zetel. En dan nog wel in Gedeputeerde Staten!

Zóó voorbeeldig werkt het apparaat, dat de volstrekt ongeschikte candidaat nog meer stemmen verkreeg dan zijn biljetgenoot, die nog geen gelegenheid had gehad om afkeuring te verdienen. Al is de baarlijke duivel candidaat, hij komt er.

Dat het karretje zoo gemoedelijk voortrolt, is zonder twijfel te danken aan de omstandigheid, dat wij leven in een tijd van voorbereiding en overgang. Er is nog gelegenheid om de penibele vragen te ontwijken. De doornige wetsontwerpen zijn of in voorbereiding, of men laat ze nog wat liggen; zoo blijven zij, die in afwachting leven van groote dingen, voorshands rustig. En zij, die liefst in het geheel niets zien gebeuren, zijn tevreden. Zij stemmen òf rechts uit vrees voor radicale proefnemingen links, òf zij blijven thuis, omdat de politiek hun niet interesseert. De opkomst van de kiezers was meer dan treurig.

Vroeger, toen links baas was, toonden de leiders der rechterzijde hun meesterschap in het opwekken en warm maken van de gemoederen voor groote en heilige dingen. Daarvan zou in de staatkundige praktijk wel niet veel worden verwezenlijkt, maar zoo kwam de organisatie tot stand en zoo leerde men stemmen. Toen waren het bovenal Kuyper en Schaepman, die leven wisten te wekken.

Nu daarentegen eischen de omstandigheden weer andere talenten. Nu moet ondervonden teleurstelling worden goedgepraat. Ontluikende verschillen gesust. Oplaaiende verontwaardiging

[p. 159]

afgekoeld. Nu heeft men advocaten noodig, geen profeten. En nu zijn De Savornin Lohman en Nolens op hun plaats.

Pius X kwam de lijdzaamheid der protestanten stellen op een zware proef.

Driehonderd jaren was het geleden, dat Carolo Borromeo, een priester van nobelen zin, een strijdbaar zoon der Kerk, heilig verklaard werd op grond van zijn werken in de moeilijke tijden, door de roomsch-katholieke kerk doorleefd in de tijden van de Hervorming. Dit lustrum meende paus Pius X te moeten vieren door uitvaardiging eener encycliek.

Wat hierin gezegd wordt aan het adres van allen, vorsten incluis, die voor het protestantisme hebben geleden en gestreden, is niet malsch. En tevergeefs zocht men hier en daar de algemeen geldende uitspraken der encycliek te beperken tot diegenen, met wie Borromeo inzonderheid in aanraking kwam. Voor alle tijden, voor alle vorsten, voor alle ketters gelden deze woorden, door den Paus met instemming van zijnen voorganger overgenomen: ‘Of, wat Carolus ook aangeeft, het is dus zeker en uitgemaakt, dat door niets God zwaarder beleedigd en tot grootere toorn wordt opgewekt dan door de besmetting der ketterijen, en dat niets beter in staat is om provincies en rijken ten onder te brengen dan deze afschuwelijke pest.’

Zoo hebben betrekking op den geheelen strijd der kerkhervorming de volgende woorden: ‘Deze wonderbare invloed van de Goddelijke Voorzienigheid op het beschavingswerk, dat van de Kerk uitgaat, komt zeer helder aan het licht vooral in dien tijd welke tot troost der goeden den H. Carolus Borromeüs aan de wereld schonk. Bij de algemeene heerschappij der lagere lusten, toen zoo goed als alle kennis van de waarheid vertroebeld en weggevaagd was, viel er een eindelooze strijd tegen dwalingen te voeren, en de maatschappij, tot het uiterste verval komend, scheen zich haar diep verderf te bereiden.

‘Bij dat alles stonden trotsche en oproerige menschen op, vijanden van Christus' kruis, die smaak hebben voor aardsche dingen... wier God hun buik is’. Dezen was het niet te doen om de zeden te verbeteren maar om de leerstukken van het geloof te verwerpen. Zij schiepen overal wanorde, baanden voor zich en anderen den breederen weg der ongebondenheid, of

[p. 160]

althans onttrokken ze zich aan het gezag en de leiding der Kerk, voegden zich naar de willekeur van den eersten meest bedorven vorst of volk, en namen, als een hun opgelegd juk, daarvan leer, wet en levensregel tot hun verderf aan. Toen noemden ze zooals slechte menschen, op wie de bedreiging ziet: ‘wee aan wie kwaad goed en goed kwaad noemt’, altijd doen, deze oproerige onlusten en dien ondergang van geloof en zeden een vernieuwing en zich zelven herstellers van de oude tucht.

In werkelijkheid zijn ze verdervers geweest, daar zij, toen de krachten van Europa door twisten en oorlogen uitgeput waren, de ontbinding en den ondergang in die dagen hebben in de hand gewerkt; met één stoot brandden los de drie soorten van strijd, welke te voren afzonderlijk voorkwamen, en waaruit de Kerk altijd onoverwonnen en ongedeerd te voorschijn trad, namelijk de bloedige vervolging der eerste eeuwen, vervolgens de pest der dwalingen in eigen boezem, en ten laatste onder den schijn van heiligen ijver voor de vrijheid, een zondenbederf en een tuchteloosheid, als waartoe misschien de middeleeuwen niet gekomen waren’.

Het was niets nieuws, wat hier de protestanten te hooren kregen. De katholieken hebben er altijd zoo over gedacht. Maar de protestanten, de rechtzinnigen althans, die op politiek terrein met de vrienden van Rome verbonden zijn, hebben over deze dingen bij voorkeur niet gedacht, en zij hebben er niet over gesproken.

Maar nu werd datzelfde plotseling, zoo rauw, zoo zonder omwegen vanuit Rome over de wereld uitgeroepen. O ja, de encycliek is ‘een herderlijk schrijven’, naar dr. De Visser in de Tweede Kamer opmerkte. Het is gericht ‘aan onze Eerwaarde Broeders de Patriarchen, de Primaten, de Aartsbisschoppen, de Bisschoppen en andere Kerkbestuurders, die in Vrede en Gemeenschap met den Apostolischen Stoel zijn’; maar het was voor publicatie bestemd, en wien de schoen paste, zij konden hem aantrekken.

En zij deden het. Een storm van verontwaardiging stak op in alle landen, waar èn katholieken èn protestanten een macht vormen van beteekenis.

In het Nederlandsche parlement bracht de heer Van Doorn,

[p. 161]

de afgevaardigde van Gouda, de zaak ter sprake. Of de Regeering tegen deze beleediging van de protestanten en van de voorzaten onzer Koningin niets had gedaan? Men erkende toch een gezant van den Paus! Feitelijk lag hierin toch opgesloten, dat men met een souvereiniteit des Pausen rekening hield. Waarom liet men deze beleediging dan over zijn kant gaan?

De Minister van Buitenlandsche Zaken bepaalde zich tot een uitvlucht. De Regeering had van de encycliek geen kennis gekregen. Uit overmaat van voorzichtigheid was dit antwoord onhandig. En ofschoon de Minister in tweeden termijn nog eenige woorden er aan toevoegde, duidelijk was de beteekenis van deze woorden geenszins.

Het rechtzinnig protestantisme vond daarna nog uiting in drie redevoeringen: van dr. De Visser, van den heer Ankerman en van den heer Van der Voort van Zijp. De beide laatsten waren na het welsprekend woord van den afgevaardigde van Leiden overbodig. Alle drie betoogden: hoog het protestantisme en het protestantsch karakter der Nederlandsche natie, maar hooger de politiek. Het is in enkele woorden het beeld van de drie predikanten, die toga en bef voor den Kamerzetel in den steek lieten.

Dat van die ontroering, in protestantsche kringen gewekt, bij de laatste verkiezingen niet veel anders te voorschijn kwam dan dat eenige roomsche candidaten bij de anti-revolutionaire en christelijk-historische achterbleven, is wel een bewijs, hoe vast de politieke routine in de kerkelijk-politieke organisaties is doorgedrongen. Niettemin werkt èn de Kuyper-affaire, èn de encycliek door. Niet dat zij splitsing zullen brengen in de coalitie. Maar wanneer straks staatkundige vragen van belang niet verder op de lange baan zullen zijn te schuiven, zal mede door wat nu is ondervonden, ieder gemakkelijker zijn eigen weg gaan. Een redelijke oplossing van die vragen zal in het waarachtig belang van het volk gereeder zijn te vinden.

In de Tweede Kamer werden eenige wetten van beteekenis afgehandeld. De wettelijke reglementeering van de banken van leening zal in den strijd tegen den woeker een gewaardeerd hulpmiddel kunnen zijn. Het wetsontwerp vond nog iets meer

[p. 162]

belangstelling dan dat tot regeling van de octrooien. Toch is dit laatste van veel belang. De uitvinder zal voortaan behoorlijk worden beschermd. De wet geeft een prikkel tot inspanning van geestelijke krachten, die tot dusver sluimerend bleven. Dat zoo weinig aandacht aan het wetsontwerp werd geschonken in de Volksvertegenwoordiging, kan aan den inhoud der wet ten goede zijn gekomen. Er zaten tal van vragen in, die allicht tot moeielijkheden zouden hebben geleid, zoo de juristen er op waren losgelaten.

De derde wet van beteekenis was die tot subsidieering van het meer uitgebreid lager onderwijs. De Regeering had het subsidie willen beperken tot de regelmatige scholen voor meer uitgebreid lager onderwijs, voorzoover zij in 1910 werden opgericht. Zoo zou althans de waarborg zijn gegeven, dat geen staatsgeld werd besteed aan slechte scholen. Maar diegenen, wien kerkelijk-bijzonder meer dan goed onderwijs ter harte gaat, hebben onder leiding van den katholiek Mr. Van Wijnbergen en den anti-revolutionair Van der Molen, kans gezien, om nog ruimer dan het goede meer uitgebreid lager onderwijs bedeeld te zien het uitgebreid lager onderwijs, dat dezelfde waarborgen voor deugdelijkheid niet geeft.

De Minister Heemskerk was hier een en al toegeeflijkheid. Een bewijs, dat niet hij, maar de drijvers baas zijn.

M.