De Nieuwe Gids. Jaargang 25

[p. 373]

Staatkundige kroniek.

23 Februari 1910.

Nog altijd woelt de strijd over het karakter van ons openbaar lager onderwijs voort. Wie alsnog twijfel koesteren mocht omtrent de beteekenis van de beweging, door den Bond opgezet, zal wel zijn genezen na kennisneming van de redevoeringen der heeren Troelstra en Ossendorp in een protestvergadering van de S.D.A.P. te Rotterdam. Geheel de beweging werd door den heer Troelstra gekarakteriseerd als een sociaal-democratische als eene van ‘de arbeidersklasse’ tegen ‘de kapitalistische klasse’. Wie Oranje eert doet dit om de overmacht van het kapitaal op de arbeiders te sterken. Er kwam nog een beetje slappe neutraliteitsgroch van den heer Ossendorp achteraan, maar die verzonk in het niet. Men had liever met de groch moeten beginnen. Hoofdzaak was de socialistische speech van den heer Troelstra.

Zooals steeds, wanneer de sociaal-democraten een flater hebben begaan - adres aan 1903 - wordt kracht gezocht in het aanwijzen van een ander als uitlokker, om zelf de vermoorde onnoozelheid te spelen. Zoo is, naast den heer Van Wijnbergen met zijn beschuldigingen tegen de openbare-schoolonderwijzers in de Tweede Kamer geuit, de heer Treub naar het front gebracht met zijn motie in den Haagschen Gemeenteraad. Alsof die motie zoo maar uit de lucht is komen vallen! Het is wel kras, de vrijmoedigheid, den heer Treub voor te stellen als de aanstichter van deze sociaal-democratische beweging! Maar de heer Troelstra durft veel. Het is alleen merkwaardig, dat de leider der sociaaldemocraten voor de beweging zulk een verontschuldiging meende te moeten zoeken. Een excuus voor de uitsluitende bescherming van de openbare school!

Wel mogen de sociaal-democraten het Gemeentebestuur van Rotterdam dankbaar zijn, dat dit hun een aanleiding gaf om hun

[p. 374]

protestvergadering te rechtvaardigen. Het schijnt, dat door de zoogenaamde neutraliteitsbeweging aan B. en W. van Rotterdam de schrik is geslagen om het hart. Zij hebben een circulaire uitgevaardigd om de onderwijzers te waarschuwen. Denkt eraan, de overheidsschool gaat uit van den grondwettelijken regeeringsvorm; dus de onderwijzer als zoodanig heeft de constitutioneele monarchie in de school als den juisten regeeringsvorm te erkennen. Anders ontslag.

Dat spreekt vanzelf. Maar daaraan wordt toegevoegd, dat ook uit de houding des onderwijzers in het openbaar buiten de school kan blijken, dat zij binnen de school de waarheid van den vooropgestelden regel niet erkennen. Ook dan zal het gemeentebestuur hen uit de school verwijderen.

Dit ging in zijn algemeenheid te ver. Natuurlijk; evenals elke andere ambtenaar kan een onderwijzer buiten de school zich zóó gedragen en zóó spreken of schrijven, dat hij als zoodanig niet kan worden gehandhaafd. Maar dat zullen excessen moeten zijn. Is het voldoende, wanneer buiten de school blijkt, dat de onderwijzer in de school onzen constituoneelen regeeringsvorm niet als den juisten zal erkennen, dan zou tot het trekken dier conclusie voldoende kunnen zijn, dat de onderwijzer in het openbaar zich verklaarde als republikein of sociaal-democraat. En dit kan van geen vrijzinnig bewind de gedragslijn zijn.

De tegenwoordige burgemeester van Rotterdam, Mr. Zimmerman, moet in hetzelfde ambt te Dordrecht eenige jaren geleden dat standpunt pertinent hebben veroordeeld. Zijn de ambtenaren, behoudens de grenzen van wet en fatsoen, buiten hunne functie niet vrij in de uiting hunner gedachten, dan zal vandaag het gouvernement veroordeelen wat in deze, morgen een ander wat in gene richting mocht worden gesproken of geschreven. Daarvan mag het bestaan van den ambtenaar niet afhankelijk worden gemaakt.

Zooals gezegd, verklaarbaar is, dat de actie der sociaaldemocraten door deze reactie is gevolgd, maar dat de socialisten hierdoor versterkt zijn en voor protestmeetingen een grond van rechtvaardiging hebben verkregen, kan niemand ontkennen.

En wat is het voordeel? De school zuiveren van alle socialistische elementen kan men toch niet. Men laat alleen gedachten

[p. 375]

in het geheim voortwoekeren en propageeren, die gevaarloos zijn wanneer zij blijven in het licht der openbaarheid. De sociaal-democratie verdelgen kan men nu eenmaal niet; zelfs de burgemeester van Rotterdam kan het niet. Maar dan dient men met haar bestaan rekening te houden en zijn beleid zoo te richten, dat conflicten worden voorkomen. Door de Rotterdamsche circulaire zijn zij veeleer uitgelokt.

_* * _*

Het rumoer om de openbare school werd een oogenblik overstemd door de beweging, verwekt door een overigens onschuldig Eerste-Kamerlid, den heer Van Heeckeren van Kell.

Overbekend is het, hoe dr. Kuyper in zijn kabinet van 1901 een koopje had aan zijn minister van Buitenlandsche Zaken. De heer Van Lynden, een zeer respectabel man, was voor zijn taak niet berekend, en dr. Kuyper, de premier voor alles, meende, die taak te moeten overnemen. Niet dat hij mr. Van Lynden naar huis zond en zelf Buitenlandsche Zaken ad interim nam, hij gaf er de voorkeur aan, buiten weten van zijn collega met gezanten van vreemde naties besprekingen en onderhandelingen te voeren. Niet bepaald anti-revolutionair, deze methode, maar wel Kuyperiaansch.

De minister zonder portefeuille, die als dr. Kuyper's raadsman fungeerde bij deze wijze van regeeren, was de heer Van Heeckeren, gezant te Stockholm. Als belooning moest hij later genoegen nemen met het lidmaatschap der Eerste Kamer; de werkelijke portefeuille van Buitenlandsche Zaken is hem ontgaan. Trouwens, wie tot dusver 's mans optreden in het openbaar heeft gevolgd, zal erkennen dat de heer Heemskerk in Mr. Van Swinderen een betere keuze heeft gedaan.

Sedert het jaar 1904 heeft in ons land een verhaal rondgespookt betreffende bemoeiingen van den Duitschen Keizer met onze defensie. Bemoeiingen, die in het verhaal den vorm verkregen van een brief, aan onze Koningin gericht. De brief heeft herhaaldelijk in de kerkelijke bladen dienst gedaan om groote uitgaven voor onze defensie door te drijven. Bangmakerij met het Duitsche spook bleek hier de goede methode om geld los te krijgen.

[p. 376]

Het eerst namen deze verhalen min of meer vasten en officieelen vorm aan in een redevoering van het anti-revolutionaire Eerste-Kamerlid generaal Van Löben Sels.

Op 8 Februrai 1907 drong ook hij het doen van groote uitgaven voor kustverdediging aan met het argument, dat een paar jaren geleden ons van buiten een ultimatum was gesteld.

Brak er toen een storm los over het eerbiedwekkend hoofd des generaals? Integendeel; zijn uitlating werd in de pers onderstreept. Het Duitsche gevaar geëxploiteerd om de kerkelijke opdrijving van onze uitgaven voor defensie te rechtvaardigen.

Wat wonder, dat de heer Van Heeckeren, met deze antecedenten vóór zich, hetzelfde probeerde? Het was nu niet om geld los te krijgen voor forten en kanonnen; het was om critiek te laten hooren op het beleid onzer diplomatie; maar wàt hij zeide of bedoelde was hetzelfde.

En nu - de arme heer Van Heeckeren werd door zijn ongemakkelijken tegenstander danig onder handen genomen. De pers steunde den minister uit alle macht, en De Standaard brandmerkte de briefverhalen als ‘verzinsels.’

Maar dan zijn het verzinsels van den minister Kuyper, antwoordde de heer Van Heeckeren. Hij zelf heeft mij het verhaal van den brief gedaan in den tijd, toen ik minister was zonder portefeuille!

Dr. Kuyper heeft nog niet van antwoord gediend. En hij zal toch iets moeten zeggen. Of zou ook dit verder maar worden doodgezwegen? Of zou ook hiervoor een parlementaire enquête moeten worden gehouden? In elk geval, zoo de eereraad aan het werk mocht gaan; zoo na de verwerping van mr. Troelstra's enquête-voorstel de heeren Van Swinderen, vice-president van den Raad van State, Van Karnebeek en Kist de vierschaar zullen spannen over den gewezen premier, dan zullen zij de zaak-Van Heeckeren wel in hun onderzoek moeten betrekken. Anders blijft er, hoe schitterend de slotsom moge worden van hun onderzoek in de Lehmann-Westmeyer-zaak, nog altijd een Van Heeckeren-zaak over, die voor den ouden Minister van Staat vooral niet minder compromitteerend is.

* _* *

[p. 377]

Het kabinet gaat zijn gang zonder dat er veel resultaat te zien komt. Alleen de minister van Justitie levert veel werk af. Hij heeft zich zelfs overwerkt en is rust gaan nemen. Moge hij geheel hersteld terugkeeren! Als het nu eenmaal zoo moet zijn, dat ‘de coalitie’ baas is, dan zal men een beter minister van justitie dan mr. Nelissen moeilijk vinden.

Het actiefst zal, vreezen wij, de kerkelijk-calvinistische politiek zijn in onze koloniën. Plannen zijn gemaakt om de openbare scholen in de Minahassa aan de protestantsche zending over te doen. De strijd, zoo noodlottig in het moederland, wordt naar de koloniën overgebracht. En de politieke redevoeringen, door den heer Colijn hier gehouden, schijnen te getuigen van pogingen tot kunstmatige kerstening van Indië, waarbij de godsdienstige gevoelens van de inlanders niet genoeg worden ontzien. Mogelijk zijn deze redevoeringen meer bestemd om moederlandsche kiezers te doen gelooven in de trouw aan Ons Program dan om een lijn te marqueeren voor het bestuursbeleid in onze koloniën. Is dit niet zoo, dan staat te wachten, dat door de kerstenaars een roekeloos spel wordt gespeeld.