De Nieuwe Gids. Jaargang 14

[p. 186]

Aanteekeningen over historie en literatuur. Door H.J. Boeken.
III.

Spaansche Brabander.

De menschen, die zeggen dat de Spaansche Brabander enkel is een geestige zeden-schildering, aan-één-schakeling van verhaal en beschrijving, zonder eigenlijke compositie, die menschen die weten het niet; en de menschen, die zeggen dat een dichter is de verpersoonlijking van die klasse, die in zijn tijd bovendrijft in de maatschappij, die weten het waarachtig ook niet; want de Spaansche Brabander is een prachtig gecomponeerde comedie met middelpunt en kern èn den daarom heen gewassenen groei, zooals die tot volheid uitgroeit in den de moederlijke natuur afspiegelenden geest des dichters; en Bredero, de dichter, stelt daarin den mensch voor, niet zooals die, product van een maatschappij, zich voegt en zich vlijt in die maatschappij, welke hem voortbracht, maar zooals hij naakt en berooid, en gelijkend op den mensch van alle tijden, beklemd zit en benard in de hèm vijandelijke en alle menschen ontmenschende maatschappij.

_* * _*

[p. 187]

Hoe groot is toch de verwantschap tusschen alle wezenlijke drama.

Is het niet dezelfde behoefte en drang, die den ouden Griekschen dichter zijne saters naakt ten tooneele deed voeren, in dezen den echten natuur-mensch, van alle maatschappij-vormen ontdaan, zijn ruwe natuurgevoel en innerlijke natuurwijsheid deed laten blootleggen en die welke Bredero zijn Trijn Jans en Bleeke An, de twee Snollen, hunne avonturen en komst in het groote gilt doet laten verhalen? En is het niet dezelfde drang, die Aristophanes zijne hoog-vliegende-plannen-makende Atheners een vogelenstad tusschen hemel en aarde doet laten bouwen en die welke den Amsterdamschen amoureuzen poëet zijne eigene buiten-maatschappelijkheid gedeeltelijk in den winderigen en ondanks allen tegenspoed zijne ingebeelde grootheid ophoudenden Jerolimo, gedeeltelijk in den hongerigen, maar getrouwen Robbeknol deed afbeelden? Want met de hooge comedie hebben wij hier te doen, die niet maar met gebreken spot en die geen satire is, maar die eigen diepste leed in een lach door tranen doet zien en die eigen hongerendste begeerten op het wanhopig aangezicht des gefolterden tot den goedhartig-krullenden lach-mond des faunen weet zich te doen verbreeden.

Wanneer men dit als kern en midden-punt in deze Comedie aanziet, de twee snollen als sater-koor, de hongerige heer en dienaar als magnifiek helden-paar, dan trekt zich daar als van zelve de prachtige schildering van het Zestiend-Eeuwsch Amsterdam tot een bonte volle ronding rond heen. En wie zijn, van naderbij beschouwd, de personen die zich als een heirleger van vijandige machten om deze beide onergdenkende slachtoffers heen scharen en als vliegen ze in hun web schijnen in te spinnen, maar die schuldelooze vliegen ze ontkomen, daar is het een komedie voor?

Zelfs de kinderen zijn niet vergeten, die elkander in het spel van oneerlijkheid betichten en als groote menschen in

[p. 188]

het klein, om de knikkers gaan kijven. Op den verren achtergrond staan ook de volwassen mannen, de patriotten, die hun eigen hart aan elkanders en elkanders familie's schandalen ophalen, op gesmokkeld bier en het laatste nieuws azen en elkander gaarne de stangen en staken van de Volewijk doen gedenken, waar de gerechtelijke en maatschappelijke dood den Amsterdamschen burger die op de Nieuwe Brug de hooge Noord inkijkt van tegen grijnst, terwijl de natuurlijke dood in den persoon van den praatgragen Auwen Floris Harmensz den baardrager en hondslager van de kerk gestadig op het tooneel af en aan waart. Eenmaal als schijnbare en daarom komische catestrofe komt de baarlijke dood zelf op een baar ten tooneele en in de lijk-klacht van de den doode beklagende vrouw erkent de arme, maar toch nog den dood als erger vreezende Robbeknol zijn eigen en zijns meesters berooiden toestand: datgene wat door al die andere schrapenden en gierigen meer dan de dood gevreesd wordt: de armoede.

Vrouw.
Mijn Heer, mijn Man, mijn goedt, wat is my dit een kruys:
Helaas waar brenghtmen u? in 't ongeluckich huys?
In 't droef, in 't doncker huys, int huys van het vergheten,
In het huys daar men weet van drincken noch van eten?
Robbeknol.
O mijn, wat hoor ick daar? o mijn! mijn pols die slaet.
Mijn dunckt warachtich dat Hemel en aerdt vergaet,
Sij brenghen deze doodt in mijn huys, dits mijn vresen,
Maer o popelency daer sal ick noch voor wesen.
Wapen! wapen! moort! moort! moort! moort! brant! brant!
Helpme! wapen! brant! de duy vel is in Hollandt.
Och Miester! Joncker! Heer! helpt! helpt! helpt! helpt my beschermen
De deur! de poort! de deur! of jij seltet bekermen.

[p. 189]

Is die katastrofe een ijdel spookbeeld gebleken en als dusdanig voorbij gegleden: dan komen de werkelijke vijandelijke machten voor de berooiden aanzetten, Gierighe Geraart, de huisheer, en Byateris, de koppelaarster; weldra de overige schuldeischers, ook Wet en Justicie, deze beiden voorgesteld door den Notaris en den Schout met zijn rakkers. Jerolimo reist ongemerkt naar Kuylenburch en Vianen. Robbeknol wordt uit de handen van den schout gered door de goede spinsters die hem zoo gaarne van Gods woorden hoorden lezen; zij hebben hem altijd wel geholpen met
Somtijds een stickje broot
Of eenigh ander spijs, nadat het was geschapen, en ze zijn nu zijn voorspraak. En de schout wordt, als hij toch niemand aan geld of goed kan helpen, heerlijk uitgeveegd door Byateris:
Bin jy een Schout? jij bint een overgheven vleys-dief.
Jy bint een siel-moorder! jij bloetsuyper! jij fiel?
O Jy gheweldenaar, krijgh ick je bij mijn siel,
Dats alliens: bin gy een Schout? een Schout? en doeje sulcke dingen?
De jonghens sellen nou wel een Lietje van u singhen,
Indien dat gy iens wort op leelijckheit betraapt.
Nu ick mach gaan na huys: ick heb mijn gat welleschraapt.

En zoo eindigt het stuk met eene heerlijke haarplukkerij-met-woorden onder elkander van de duivelsche machten, die zich op de armen hadden willen werpen.

_* * _*

Het is geen ijdel spelletje dat ik dit rijke spel een weinig heb geduid en de deelen (men zou het wel heel veel nauwkeuriger en meer uitgewerkt kunnen doen) lichtjes aangewezen. Waar de weligste wasdom is in de natuur, daar

[p. 190]

speurt men de harmonieuste wetten, waar 's dichters geest de welige natuur afspiegelt, daar ziet men de onnaspeurlijkste wetten, ze wijken weer verder, maar men blijft van haar bestaan verzekerd; en verdwijnen ze bijna, bij nader aanschouwen ziet men ze weer grooter en hooger opdoemen.

En ik zeg dit met te meer nadruk omdat er tegenwoordig zijn, juist die het zóó goed anders konden weten, die het eeuwige en altijd hetzelfde blijvende in de kunsten ontkennen en in haar, horribile dictu, nièt anders zien dan het altijd veranderende product eener altijd veranderende Maatschappij.