De Nieuwe Gids. Jaargang 14

[p. 109]

Aanteekeningen over historie en literatuur. Door H.J. Boeken.
II.

Hooren en Zien.

Nu de dubbele strijd over Inhoud en Vorm, over Onderwerp en Behandeling reeds sedert zoovele jaren volstreden is, is het, geloof ik, geen gevaarlijke zaak, om, wanneer men eene Rembrandt-tentoonstelling heeft gezien, ook als gewoon mensch, niet als kunst-criticus, eens iets te zeggen van wat men bij eene schilderij te denken, ja, ik durf het zeggen tegen eiken purist in, te hooren krijgt.

Bij twee dezer stukken is het of niet meer enkel uwe verrukte oogen te zien krijgen de visioenen van dezen Amsterdamschen Ziener, het is of gij een oogenblik medeleeft met dezen fijngevoeligen en teederen mensch, of gij de enkele stonden mede-doormaakt van verademing en verpoozing, die den zachten held hebben verkwikt in den levenslangen strijd, dien hij moet hebben gestreden om de woorden van den weligen jonkman, dien zijne oudste portretten, tot den stoeren en strijdhaften bijna-grijsaard, dien ons dat andere, hier aanwezige portret te zien geven.

Wat kon er bij dezen zeventiende-eeuwschen edelman naar den geest, wonende in het boersch en burgerlijk Amsterdam, omgaan bij het hooren van muziek? Ge ziet het in zijn David, harpspelende voor Saul. Gij ziet het hoe hier de

[p. 110]

gruwelijke driften worden getemd in dezen ouden zenuwlijder en Jood, hoe al de wanhoop, die dezen koning later zich in het zwaard zal doen storten hier ontketend wordt en den geweldige overweldigt. Gij ziet het van welk een wereld van ziele-lijden de ziels-gezonde schilder afwist, maar ook hoe hij wist dat die gausche wereld onder de macht staat van den knaap, die den juisten greep in de harpsnaren weet te grijpen.

Een ander stuk is er dat ons antwoord schijnt te geven op de vraag: hoe dacht deze alkunstenaar met kleuren en lijnen zich eenen almachtige met het Woord. Dat antwoord geeft ons de Homerus-kop. Deze Homerus is inderdaad de man, die alles kan zeggen. Het is de man, die alles heeft gevoeld, en om wiens bewogen mond de naweeën en krampen van alle groote hartstochten zijn blijven hangen, de hartstochten van de Ilias. En allermeest is het de Homerus der Odyssee; de dichter en verteller, die het slechtste woordje kauwt voor het lekkerste banket, die al het kaas en melk-gerei van de Cyclopen-grot stukje voor stukje weet te noemen, die zich verkneukelt in de listen en gelogen verhalen van Odysseus, die stap voor stap Odysseus' voorzichtig en zeker voortschrijden tot zijn einddoel weet te volgen en zonder overhaasting uiteenzet en verhaalt; het is de man, die alles in zijn binnenste hoort wat hij heeft gezien, maar zelf niet meer ziet, het is de absolute tegenvoeter van den schilder.

Men kan zeggen dat in dit stuk de hollandsche schilder, gelijk Columbus de hem onbekende, andere halve wereld vermoedde, de hem onbekende, maar vermoede woordkunst begroet.

Maar was hij dan niet de tijdgenoot van Vondel en Hooft? Ja, maar hij was het ook van Shakespeare.

Vondel en Hooft, Vondel vooral, zij hebben ons de Hollandsche Taal overgeleverd in een rijkdom en smijdigheid, dat zij ons nog in staat stellen daarmede de Augias-stallen

[p. 111]

van dufheid en bekrompenheid op hart-verkwikkende en verfrisschende wijze schoon te spoelen, maar zij hebben ons geenen enkelen mensch nagelaten, geenen mensch, wiens onbevredigde geestes-blik door tranen en glimlachen u bij blijft, als de blik eens lotgenoots in de tragedie des levens, zooals de stem on de oogen u bijblijven van Hamlet en Richard II en Antony, den minnaar van Cleopatra.

En ziehier, deze zwijgende Hollander heeft onze zulke sprekende menschen gegeven.

Wie kan het eenvoudig-leuke, rein-dwaze gezicht van dezen Jezus vergeten op wien de Phariseën en schriftgeleerden aandringen om uit zijn mond de veroordeeling der overspelige vrouw te vernemen? Wie kan zijne mannen en vrouwen vergeten? Zijne vrouwen, geene ‘ideale madonna-typen’ zijn het neen, maar het zijn figuren, uit wie straalt die bijzondere glans, welken alleen de echtheid geeft, de echtheid van den schilder, die niet schildert naar overgeleverde, bovenaardsch-geprezen ideeën, maar bij wien alle rijkdom opborrelt uit zijne innerlijke vertrouwdheid met de diepste geheimenissen der natuur.

Want met Rembrandt en Shakespeare is hij begonnen, de tijd der nieuwere kunst, der kunst, die in den dienst is van geen enkele idee of dogma, die zelve doel wordt des levens, of wel het enkele bronwater dunkt, dat den dorst kan verslaan, den dorst naar het oneindige.

Wij vragen niet meer: welk leven maakt den mensch het gelukkigst? welke staat of maatschappij is het die het best de menschen in zijne omheiningen opneemt? welke godsdienst en welk geloof voert den mensch het zekerst tot de eeuwige zaligheden?

Maar wij vragen: Leven waar zijt gij, dat ik u omvatte, en Oneindigheid, die dit Leven met uwe eeuwige wetten doordringt, waar speur ik u?

En geen Epicurisme is dit, dat slechts genot zoekt, en niet vraagt naar de verborgene doeleinden des levens en

[p. 112]

de goden verwijst buiten deze werkelijke en leven en genot gevende wereld, het is de onuitgesproken, maar tot daden gekomen filosofie der Liefde, die zoekt, maar niet vindt en steeds weder terugkeert tot het nimmer gevondene en steeds weer najaagt het almaar wijkende en verder vluchtende en die weet dat niets ledig van de godheid is.