Neerlandica extra Muros. Jaargang 2007

[p. 37]

Jaap Goedegebuure
........... Van realiteit naar mythe
Kroniek van het proza

Zet een groep lezers samen met een romancier in een zaal en je kunt wel raden wat ze tijdens de gebruikelijke vragenronde van haar of hem willen weten. ‘Dat verhaal dat u daar in uw laatste boek vertelt, is dat werkelijk zo gebeurd?’ Wee de schrijver als het antwoord ontkennend luidt. Verzinsels worden nu eenmaal lager aangeslagen dan feiten uit het ware leven. Juist in de literatuur moet iets niet echt lijken, maar echt zijn.

Sommige auteurs tonen zich bereid om in te spelen op de gretigheid waarmee het publiek jaagt op de realiteit achter de fictie. In 1972 gaf Hugo Claus Het jaar van de kreeft een commercieel opkontje door te onthullen dat het liefdespaar in deze roman was gemodelleerd naar hemzelf en actrice Kitty Courbois.

Claus' publiciteitsstunt wordt gereleveerd in Connie Palmens roman Lucifer. Samen met andere bekende figuren uit de artistieke wereld speelt de Vlaamse schrijver hier zijn rolletje onder de naam Gillis Boon. Zodra er uit diens werk wordt geciteerd, betreft het traceerbare teksten van Claus. Het maakt duidelijk dat Palmen de historische werkelijkheid even dicht op de huid zit als indertijd haar collega. In de pr-campagne die aan de lancering van Lucifer voorafging, heeft ze onthuld dat het veelbewogen bestaan van de in 2003 overleden componist Peter Schat haar de stof leverde voor een heus drama, dat volgens de regels van de kunst is verdeeld in vijf bedrijven. Plaatsen van handeling: het Griekse eiland Skyros, waar de vrouw van de hoofdpersoon, Lucas Loos geheten, veertig meter naar beneden valt en sterft; en Amsterdam, waar het slachtoffer in aanwezigheid van honderden vrienden en kennissen wordt begraven. In tijd nemen de gebeurtenissen, die zich afspelen in de zomer van 1981, nauwelijks twee weken in beslag. Maar omdat ze in het perspectief van Loos' kunstenaarschap worden geplaatst, omspannen ze vele decennia.

In zijn opzet lijkt Lucifer op een reconstructie zoals onderzoeksjournalisten en biografen die wel ondernemen. Een naamloze verteller komt een kwart eeuw na dato alsnog in de ban van de geruchten rond de dood van Loos' vrouw. Ze benadert getuigen, hoort ze uit, trekt haar conclusies en geeft die de vorm van een roman, in de vaste overtuiging dat fictie het middel bij uitstek is om een dieper gelegen waarheid te openbaren. De schrijver, zo gelooft ze namelijk, ‘brengt alle informatie onder in een verborgen netwerk, verbindt de anekdote

[p. 38]

met andere gegevens en verleent haar zo een betekenis waar niemand op verdacht is.’ Een van de personages zegt het nog wat radicaler: ‘Gebeurtenissen vinden plaats bij gratie van hun verhaalbaarheid. Het verhaal volgt niet op de feiten, maar schept de feiten.’

Connie Palmens vertellende dubbelganger lijkt het eens te zijn met Harry Mulisch. Die beweerde ooit dat we de werkelijkheid begrijpen dankzij de literatuur en niet andersom, daarmee ingaand tegen een gangbare opvatting die elke roman het liefst reduceert tot herkenbare situaties en personen. Palmen laat Mulisch het geciteerde aforisme letterlijk uitspreken, zij het dan dat hij het als Hugo Claus vanachter een masker mag doen. De pijprokende succesauteur Aaron Keller is hier een van de nabije omstanders die zich na de dood van Lucas' vrouw uitputten in speculaties. Heeft Loos haar wellicht het beslissende duwtje gegeven toen ze dronken op de balustrade van het terras balanceerde? Of heeft ze zich uit wanhoop om haar huwelijksmisère domweg laten vallen? Werd ze gestuurd door de hypnotiserende, wie weet, magische vermogens waarover haar echtgenoot volgens bepaalde bronnen beschikte? Wenste hij haar dood en kreeg hij zijn zin?

Ziedaar de gissingen waarin Loos' vrienden zich laten gaan. Een van hen begint zelfs aan een boek over de affaire en noemt dat Lucifer, naar Gods geliefde aartsengel die uit jaloezie op Adam en Eva in opstand kwam tegen zijn Heer en in zijn val de hele mensheid meesleepte. Lucas wordt daarmee neergezet als een principiële rebel, een gespleten held die zijn eigen tweeslachtigheid en existentiële onvrede probeert te bezweren door zich vast te klampen aan een systeem (calvinisme, marxisme) en dat weer los te laten zodra zich een aantrekkelijker stelsel of geloof aandient. Het spoor van verwoesting dat hij daarmee trekt, leidt in zijn ogen naar een hoger doel: een nieuwe muziek die haar uitgangspunt vindt in een diabolische, ooit verboden tussentoon, en zo de brug slaat tussen Bach en Schönberg. Er zijn intimi die fluisteren dat Lucas als een nieuwe Doctor Faust zijn ziel aan de duivel heeft verkocht. Hij leverde zijn vrouw uit aan de dood om als een tweede Orfeus de stenen te kunnen laten huilen door de kracht van zijn treurzang. Hij ging in tot Satan om zo gelijk te worden aan God en niet te vergaan.

Connie Palmen laat zien hoe wij, vanuit een behoefte om greep te krijgen op schijnbaar zinloze feiten, ficties in leven roepen die soms de potentie van een mythe bezitten, zeker als ze beantwoorden aan een patroon waarin de grote oerverhalen (Lucifer, Orfeus, Faust) hun reprise beleven. Ze maakt overtuigend duidelijk hoe die transformatie werkt, door uit te gaan van een huiveringwekkend, maar ook groots en meeslepend voorval en de geruchten waartoe dat leidt. Het resultaat is een fascinerend verzinsel.

Net als Connie Palmen laat ook A.F.Th. (van der Heijden) zien hoe de romancier een dramatische gebeurtenis uit de werkelijkheid kan herscheppen tot een mythe. Daartoe neemt hij ons mee naar de Californische Corcoran State Prison. Die biedt onderdak aan 's werelds meest verafschuwde én meest geliefde gevangene. Zijn faam en populariteit zijn voldoende om hem jaarlijks

[p. 39]

meer dan 50.000 brieven (zowel hate- als fanmail) te bezorgen. De zelfgemaakte liedjes waarmee hij vier decennia geleden een carrière in de popmuziek probeerde te maken, zijn inmiddels talloze malen door anderen gecovered. Hij geldt als symbool van het ultieme kwaad, maar wordt tegelijkertijd vereerd als de Messias van een gewelddadige anti-kapitalistische en ecologische revolutie. Gevangene B33920, in 1934 geboren als Charles Manson, speelt een hoofdrol in Het schervengericht, het ruim duizend pagina's dikke vervolgdeel van A.F.Th. grootschalige project Homo Duplex dat in 2003 begon met De Movo Tapes.

Homo Duplex, dat is Latijn voor de Dubbele (zeg maar Gespleten) Mens. Het is ook het etiket waarin A.F.Th. zijn levensvisie samenvat. In zijn ogen zijn wij tragische wezens, want belast met strijdige impulsen en conflicterende eigenschappen. We dromen van het goede, ware en schone, maar laten alles na om die idealen te verwezenlijken. In plaats daarvan zijn we de gevangenen van driften en lusten die ons uiteindelijk smoren in een poel van dood en verderf.

Deze pessimistische kijk op het mensdom is niet nieuw. De oude Grieken, de grote dramaschrijvers onder hen voorop, wisten er voldoende van om hun inzichten als een blijvend brandmerk in ons bewustzijn te schroeien. Wie na hen de pen opneemt om het tragische besef opnieuw te verbeelden, kan niet veel meer doen dan de vertrouwde karakters (Oedipus, Medea, Orestes, Elektra) een eigentijds kostuum aanmeten.

Zo ook A.F.Th. in De Movo Tapes bood hij een podium aan de complexe god Apollo, uitvinder van de kunsten, leverancier van orakelspreuken en verspreider van de pest. In onze twintigste eeuw heeft deze oude Griek zijn naam verpatst aan een Amerikaans ruimtevaartprogramma en rekt hij zijn bestaan met twaalf ambachten en dertien ongelukken. In de hoedanigheid van oerdramaturg manipuleert en regisseert hij, niet vrij van leedvermaak, allerhande akelige gebeurtenissen die onder zijn handen de vorm van noodlotstragedies aannemen. Zo kan de botsing van twee elkaar bekampende bendes voetbalvandalen de allure krijgen van de Trojaanse oorlog, en worden de praktijken van een godsdienstwaanzinnige seriemoordenaar overgoten met een shakespeariaans licht.

Met het laatstgenoemde onderwerp zijn we terug bij de historische Charles Manson. Hij was het die in 1969 (de overwegend vrouwelijke) leden van zijn sekte het bevel gaf om rijke stinkerds aan het mes te rijgen. Een van zijn slachtoffers was de filmster Sharon Tate, echtgenote van de vandaag nog altijd beroemde cineast Roman Polanski.

A.F.Th. stelt het voor als zou Manson een werktuig van Apollo zijn, bedoeld om Polanski te beproeven. Die beproeving culmineert in de zes weken durende celstraf die de filmer wordt opgelegd nadat hij zich aan een dertienjarig meisje heeft vergrepen. Feit is dat Polanski zich dertig jaar geleden op gerechtelijk bevel moest laten observeren door gevangenispsychiaters, vanwege het geconstateerde (en door hem toegegeven) seksuele misbruik van een minderjarige. Toen hem vervolgens langdurige opsluiting boven het hoofd hing, ontvluchtte hij de Verenigde Staten en vestigde zich in Frankrijk.

In Het schervengericht (dat zijn titel ontleent aan het oud-Atheense gebruik

[p. 40]

om politiek verdachte figuren te onderwerpen aan een volksstemming die hen niet zelden tot zondebok bestempelde) komt Remo Woodhouse (onder welke naam Polanski tijdelijk schuilgaat) tijdens zijn gevangenschap te verkeren in het gezelschap van Scott Maddox, een psychopaat die hij spoedig weet te ontmaskeren als de moordenaar van zijn vrouw. Frappant genoeg confronteert Maddox hem in de gesprekken die volgen niet alleen met het grote trauma uit zijn leven, maar ook met allerlei duistere kanten van zijn persoonlijkheid. Zo krijgt de gevangenschap het aanzien van een louterende hellevaart, waarbij het slachtoffer zo sterk opgaat in zijn beul dat vereenzelviging (hier concreet gemaakt in verschillende uiterlijke overeenkomsten) onontkoombaar wordt.

Net als De Movo Tapes is Het schervengericht opgezet als een lange serie dialogen. Waar in het vorige deel Tibbolt Satink in de clinch lag met zijn denkbeeldige alter ego Movo, daar wordt Polanski alias Woodhouse hardhandig geconfronteerd met zijn spiegelbeeld en tegenvoeter Manson-Maddox. En regisseur Apollo, ditmaal in de rol van cipier Spiros Agraphiotis, ziet het vanuit een superieure positie aan en trekt zijn lippen in een sarcastische krul.

Met de Polanski-Tate-Manson affaire boorde A.F.Th. een goudmijn aan. Maar hoe lang hij ook mag hebben geploeterd op dit boek, het vele gruis en stof dat met het goud op onze tafels terechtkwam bleef ongezuiverd. Naast het harde edelgesteente van kervende passages en beklemmende scènes zijn er de duizenden plassen van oeverloos, zich herhalend gepalaver. Na de teleurstelling van De Movo Tapes moet de jammerlijke conclusie opnieuw luiden dat A.F.Th. steeds minder maat weet te houden. Heeft hij dan nooit geleerd dat de demonische manipulator Apollo juist daarin zijn grootste kwaliteiten toont?

Hoewel Marjolijn Februari van de realiteit weliswaar geen mythe maakt, bouwt ze net als Connie Palmen en A.F.Th. de plot van haar roman De literaire kring rond een affaire die ooit de krant heeft gehaald. In dit geval gaat het om het zogenaamde glycerineschandaal. In 1996 leverde een Nederlandse zakenman giftige grondstoffen aan een farmaceutische fabriek op Haïti, wel wetend dat daar grote ongelukken van zouden komen.

Het is interessant dat Februari haar boek aanvankelijk opzette als essay aangaande ethisch handelen. Allengs nam het de vorm aan van een satirisch verhaal. Daartoe situeerde ze het in een deftig gezelschap van beschaafde lieden, niet zo maar een leesclub, maar een literaire kring. Het een verhoudt zich tot het andere als een rijtjeshuis in een nieuwbouwwijk tot een villa op de Utrechtse Heuvelrug. In een leesclub keuvelt men over de hypes van de dag, over de ‘Da Vinci-code’, de nieuwe Kluun en de nieuwe Heleen van Rooijen. De literaire kring daarentegen buigt zich over de onsterfelijke klassieken, Madame Bovary bijvoorbeeld, of de oude, respectabele Shakespeare en de nog oudere en respectabeler Dante. Wanneer er al eens een hedendaagse roman wordt besproken, dan toch bij voorkeur een uit het verre buitenland, en graag van een behoorlijk filosofisch en ethisch gehalte.

De literaire kring kijkt neer op de waan van de dag en koestert zich in de behaaglijke warmte van overgeërfde tradities en de juiste smaak. De leden lezen

[p. 41]

‘om te reizen, te ontwaken, het oordeelsvermogen te perfectioneren, de innerlijke democratie te versterken, to see themselves as protagonists in a plot (...) om al die dingen te leren kennen die buiten hun bereik zijn gebleven (...). Ze lezen om er beter van te worden, in immaterieel opzicht tenminste.’ Geen wonder dus dat men zich verre houdt van de bokkensprongen van het postmodernisme en gruwt van de chicklit, het commercieel zo succesvolle genre binnen de vrouwenliteratuur waarin het meer gaat om een sexy uiterlijk dan inhoudelijke kwaliteiten.

Chicklit, dat is het verderflijke genre van de liefdesroman, de pulp, het amusement waaraan de wereld, met dank aan de jongere en volkomen onverantwoordelijke generatie, ten onder gaat. Zo denkt althans Randolf Pellikaan, internationaal befaamd hoogleraar in het recht, veelvuldig in de media opduikend expert, spil van de plaatselijke literaire kring in Februari's gelijknamige roman.

‘Plaatselijk’, dat wil zeggen een buiten de Randstad gelegen dorp waar de notabelen nog naar de ogen worden gezien en de omgangsregels worden bepaald door het oud-vaderlandse adagium ‘ons kent ons’. Vanuit de lokale optiek gezien maakt de literaire kring de indruk van een geducht cultureel bolwerk in tijden van ontlezing en verzapping. Maar Februari gunt ons een standpunt dat een heel andere laag van de werkelijkheid blootlegt. Randolf en zijn mede-geletterden (waaronder heel wat kopstukken uit het bedrijfsleven) vormen een hecht old boys-netwerk dat op gepaste tijden functioneert als goed gesmeerde belangenorganisatie.

Dat laatste blijkt pas nadat de literaire kring zich heeft verwaardigd (na lang verzet van Randolf) om de chicklit-bestseller De zomer van de linnen schoenen te programmeren. Het pikante aan die roman is niet zozeer de persoon van schrijfster Ruth Ackermann (een oud-dorpsgenote), maar veeleer het feit dat Ruths vader Erik de Winter ooit uit het hoogwaardige leesgezelschap is verbannen. Men vond dat hij niet langer viel te handhaven nu hij openlijk was gebrandmerkt als de man die willens en wetens vervuilde glycerine had geleverd aan een fabrikant op Haïti die er hoestsiroop van maakte. Resultaat: tachtig kinderen dood, tientallen andere voorgoed invalide. Het schandaal kostte De Winter zijn baan en zijn gezin een niet te schatten hoeveelheid levensgeluk. Dochter Ruth en haar moeder belandden zelfs in het gekkengesticht, waaruit de eerste zich wel maar de tweede zich niet wist vrij te vechten.

Het zijn Randolfs dochter Teresa en journalist Victor Herwig (oud-klasgenoot van Teresa en Ruth) die ontdekken dat Erik pas door zijn omgeving melaats werd verklaard toen Randolf geen kans meer zag hem nog langer te dekken. Voordien had Randolf nog wel juridisch advies afgegeven dat Erik sterkte in het voornemen om het gif met steun van valse documenten te laten vervoeren. Maar zodra het schandaal openbaar werd en De Winter voor de bijl ging, trok de literaire kring schielijk de handen van hem af. Sommige leden voelen zich daar achteraf niet helemaal lekker bij, maar ze zijn te verblind om in te zien dat ze willens en wetens hebben gecollaboreerd in een smerige affaire.

Februari heeft deze herkenbare dorpsgeschiedenis herschapen tot een

[p. 42]

buitengewoon vermakelijke zedenschets. De effectiviteit ervan zit niet in de lachwekkendheid van de typetjes of het komische van de situaties, en al helemaal niet in een opgeheven vingertje. Ze moet het vooral hebben van de subtiliteit waarmee ze het middel van de ironie inzet. Bij Februari geen dik aangezet vertoon van superioriteit waarmee de verlichte intelligentsia van Amsterdam en het Gooi tegen de provincale bourgeoisie pleegt aan te kijken, maar een in- en menigmaal ook meelevende kijk. Vermoedelijk kent ze het beschreven milieu van binnenuit, maar kan ze zich toch de luxe van enige afstand permitteren. De ingehouden en tegelijk intense manier waarmee ze ons een beeld geeft van het leven in een schijnbaar veilig hoekje van de Nederlandse samenleving maakt De literaire kring tot een zeer bijzondere roman, wat mij betreft een van de betere van dit jaar.

Besproken boeken

A.F.Th.: Het schervengericht. Amsterdam, Querido, 2007, 1051 blz. €24,95.

Marjolijn Februari: De literaire kring. Amsterdam, Prometheus, 2007, 255 blz. €17,95.

Connie Palmen: Lucifer. Amsterdam, Prometheus, 2007, 352 blz. €19,95.