Neerlandica extra Muros. Jaargang 2007

[p. 68]

Jaap Goedegebuure
........... Helden of sukkels?
Kroniek van het proza

Terwijl ik aan deze prozakroniek schrijf, is het oude jaar zowat ten einde. De traditie gebiedt dat er op zo'n moment teruggeblikt wordt. Wat heeft 2006 ons in literair opzicht gebracht?

Ik ben lang de enige niet die zich deze obligate vraag stelt. Tijdens de donkere dagen van december nemen tal van recensenten de literatuur de maat en niet zelden blijkt die een maatje te klein. Gezeten onder de kerstboom meende Elsbeth Etty, leading lady van NRC Handelsblads boekenbijlage, dat Nederlandse schrijvers zich al meer en meer opsluiten in hun benauwde Hollandse binnenwereld (daarmee een opinie reproducerend die om de zoveel tijd wel door een of andere criticus wordt opgewarmd en voor nieuw verkocht). Rob Schouten op zijn beurt stelde vast dat de mannelijke hoofdpersonen van Nederlandse romans niet zozeer helden als wel sukkels zijn. Hoe verhoudt zich een en ander in de drie romans die ik als de beste van 2006 beschouw?

Zowel het onderwerp als de protagonist van Gerbrand Bakkers zeer succesvolle debuut Boven is het stil (zeven drukken in negen maanden, twee prijzen en vier vertaalcontracten) lijken Etty en Schouten in het gelijk te stellen. In deze roman maken we kennis met de vijfenvijftigjarige vrijgezel Helmer van Wonderen.

Tegen wil en dank heeft hij zich geschikt in een bestaan als eigenaar van een klein veebedrijf in het Noord-Hollandse Waterland. Veel liever was hij Nederlands blijven studeren. Hij was daar al een eindje mee op streek toen tweelingbroer Henk, vaders uitverkoren opvolger, bij een ongeluk om het leven kwam. Op dat moment zag Helmer zich door pa gedwongen zijn aspiraties op te geven. De frustraties om de gemiste kansen zijn hem voorgoed blijven hinderen.

Wanneer het verhaal begint, stelt Helmer een daad om zijn diepgewortelde rancune te bevredigen. Moeder Van Wonderen is er niet meer en vader takelt zo ver af dat hij permanent het bed moet houden. Helmer kan de oude man niet meer zien en verbant hem naar de zolder. Zelf neemt hij de ouderlijke slaapkamer in gebruik en richt die in naar eigen smaak. De zorg en aandacht voor de patiënt beperkt hij tot het allernoodzakelijkste minimum; het liefste zag hij hem de pijp uitgaan, dan kan de boel eindelijk worden opgedoekt.

Het leven van de hoofdpersoon verkeert in een impasse, zoveel is wel

[p. 69]

duidelijk. Er lijkt een sprankje licht in de tunnel te komen wanneer er een brief arriveert van Riet. Die was als jong meisje verloofd met Henk, maar na het fatale ongeluk (waarvan de oude Van Wonderen haar de schuld geeft) is ze uit de familiekring gestoten. Omdat ze ervan uitgaat dat haar schoonvader wel niet meer zal leven, wil ze het contact met Helmer herstellen. Die lijkt te hopen dat Riet hem uit zijn eenzaamheid kan verlossen. Maar zodra blijkt dat haar eigen rouw- en traumaverwerking de hoogste prioriteit heeft, kruipt Helmer weer in zijn schulp. Wel staat hij toe dat Riet haar zoon Henk, geboren uit de verbintenis met een inmiddels overleden Brabantse varkensboer, bij hem onderbrengt. In feite bevestigt hij daarmee haar neiging om in deze negentienjarige een vervanger van de overleden jeugdliefde te zien.

De komst (in zekere zin een wederkeer) van Henk II stookt het vuur van Helmers wrok nog verder op. Net als indertijd zijn broer is deze jongen behalve gedroomde wederhelft ook een concurrent en tegenstrever (waarmee een oeroud patroon, bekend van de legendarische tweelingverhalen over Esau en Jacob en Romulus en Remus, zich herhaalt). De jonge Henk krijgt een plaats in het netwerk van liefde en haat dat Helmer gesponnen heeft rond zijn ouders, zijn broer en Riet, met zichzelf als het grootste slachtoffer. Want haat jegens anderen, zo leert ons de psychologie, moet vroeg of laat wel omslaan in zelfhaat.

Het enige personage dat ontsnapt aan deze fatale cirkel, Van Wonderens voormalige knecht Jaap, is merkwaardig genoeg de grote buitenstaander. Nog voor Henks dood is hij door vader aan de dijk gezet en vervolgens spoorloos verdwenen. Heel symbolisch duikt hij weer op als zijn vroegere baas eindelijk is overleden, en hij is het ook die Helmer weer smaak laat krijgen in het leven.

Boven is het stil is een wonderlijk boek. Het is even verstild als de streek waar het zich afspeelt en even ingetogen als de mensen die er in figureren.

Onnadrukkelijk en met een zuinige pen weet Gerbrand Bakker ervaringen en conflicten op te roepen waar het in het menselijk verkeer om draait: het geworteld zijn in bloed en bodem, het verlangen naar vrijheid, de druk van de plicht, en bovenal de geheimzinnige lokroep van de erotiek die zelfs in het verkeer tussen bloedverwanten te horen is.

Van een roman als deze eersteling zou ik niet zo gauw een tweede voorbeeld kennen, al maakt hij wel de herinnering los aan het late werk van Arthur van Schendel, dat net zo'n hommage is aan de Hollandse binnenvetters en hun kleien veengrond als Bakkers prachtige debuut.

Hoewel Etty en Schouten de Vlaamse literatuur buiten beschouwing lieten, hadden ze hun betoog gemakkelijk kunnen uitbreiden met de casus Dimitri Verhulst. Diens (hier al eerder gesignaleerde) carnavaleske zotheid De helaasheid der dingen bleef beperkt tot de Vlaamse negorij Reetveerdgem en kende uitsluitend antihelden. Hoe zit dat in zijn allernieuwste boek?

In Mevrouw Verona daalt de heuvel af neemt Verhulst ons mee naar het Franstalige dorp Oucwègne, dat vergeleken met Reetveerdegem een haast paradijselijke rust ademt. 't Is waar dat steeds meer Oucwegenaren een stadse woning verkiezen boven een stulp op het platteland, dat de petanquebaan er daarom

[p. 70]

verlaten bij ligt, het café zijn deur gesloten houdt en de dorpskruidenier nauwelijks nog klanten heeft. 't Is ook waar dat de achtergebleven mannen niet aan een geschikte vrouw kunnen komen, domweg omdat er al jaren lang geen vrouwen meer geboren zijn. Dat ze zich af en toe groepsgewijs naar het dichtstbijzijnde bordeel laten rijden, is daarom begrijpelijk en vergeeflijk.

Toch hangt er een waas van probleemloos geluk over Oucwègne. Waar dat aan ligt? Het moet wel de zachte streling van Dimitri Verhulsts pen zijn. Anders dan de krasse toon van Problemski Hotel en de groteske inslag van De helaasheid der dingen overheerst hier de mildheid. Al trilt er zo nu en dan een addertje onder het gladgeschoren gazon. Neem bijvoorbeeld de zin waarmee het vierde hoofdstuk inzet: ‘Hoewel zijn vader zich op vrij jonge leeftijd aan een tak had opgeknoopt, bezat Meneer Pottenbakker aandoenlijk weinig verstand van bomen.’ Hier manifesteert zich een tragisch element, maar dan zo subtiel dat het geheel er bitterzoet door gaat smaken, als een delicate praline.

Genoemde meneer Pottenbakker is de geliefde van mevrouw Verona. Samen zijn ze vanuit Vlaanderen in Oucwègne neergestreken, in een huis op een van de drie heuvels, samen hadden ze er willen sterven. Maar in weerwil van dat voornemen gaat hij als eerste hemelen. Van de dorpsdokter, een vrouw die eigenlijk praktijk als dierenarts houdt maar door de hele bevolking wordt geraadpleegd in geval van klachten en kwaaltjes, hoort hij dat hij longkanker heeft. Met zijn laatste krachten legt hij voor mevrouw Verona een voorraad brandhout aan waarmee ze nog vele jaren vooruit kan.

Op een gure februaridag komt er een einde aan dat langgerekte stookseizoen. Wanneer ze het laatste blok in de haard heeft gelegd, bedenkt mevrouw Verona dat het welletjes is geweest. Ze daalt de heuvel af, in de wetenschap dat ze te moe is nog eens naar boven te klimmen. Ze zet zich op een bankje en laat zich daar willens en wetens insneeuwen en doodvriezen.

Deze vertelling, die tegen het einde bijna kerstachtige allures krijgt, kent naast mevrouw Verona en meneer Pottenbakker nog andere pittoreske types. Zo is daar Robert, die uit zuinigheid zijn sigaartjes rookt op een van tevoren gepland uur, wat de omstanders de mogelijkheid geeft om na zijn dood te berekenen wanneer precies hij het tijdelijke voor het eeuwige heeft verwisseld. Daar is Rosetta, de ziel van de plaatselijke Winkel van Sinkel. Alles wat ze ooit heeft ingekocht houdt ze in stock, als het moet tot in lengte van dagen. Want er kan altijd een Zweed komen om haar in één klap van de hele voorraad ingelegde haring los te maken, of een incontinent geworden dorpsgenoot die genoegen neemt met een nog leverbaar pak wegwerpluiers. En daar is ook nog Blonde d'Aquitaine, een dikbilkoe die het dankzij een lokaal verkiezingsritueel tot burgemeester weet te brengen en daartoe feestelijk wordt rondegereden in een deux-chevaux. Jawel, ook de zotheid heeft in Oucwègne een eigen plaats.

Met deze melancholiek getoonzette dorpsnovelle heeft Dimitri Verhuist aan zijn schrijverschap een onverwachte wending gegeven. Waren zijn eerste boeken vooral wrang en grollig, in deze fijngepenseelde miniatuur laat hij zien dat hij niet enkel kan roepen en schreeuwen, maar ook zingen en fluisteren. En dan mag de begeleidende muziek best een weinig schril klinken, net als het

[p. 71]

geluid van de cello die mevrouw Verona heeft laten vervaardigen uit het hout van de boom waaraan meneer Pottenbakker, met de dood in zijn lijf, zich heeft opgehangen. Want aan dat geluid herkennen we tenminste weer iets van de oude Dimitri Verhulst.

In de laatste scène van Pasolini's film Teorema loopt een van de zes personages, een rijke Milanese industrieel, luidkeels schreeuwend de woestijn in. Hij heeft genoeg van zijn luxueuze bestaan en wil de leegte letterlijk aan den lijve ervaren. Het gezin waarvan hij het hoofd was, is uit elkaar gevallen, het bedrijf waaraan hij leiding gaf heeft hij in een opwelling aan zijn werknemers cadeau gedaan, zijn kleren heeft hij uitgetrokken en weggegooid. Hij wil bloot zijn, niet om net als Paul van Ostaijen opnieuw te beginnen, maar om de confrontatie aan te gaan met de leegte in zichzelf en de grote en onbegrepen stilte die hem tegemoet raast vanuit een nog veel leger heelal.

Ik moest aan dit onthutsende tafereel denken toen ik het slothoofdstuk van Arnon Grunbergs nieuwe roman Tirza las. Ook hier loopt een welgestelde vijftiger de polders uit en de woestijn in, en dat niet terwille van toeristisch genot. Jörgen Hofmeester is het genieten ver voorbij. Alles wat hij nog voelen kan is verlammende wanhoop en misselijkmakend onbehagen. Hij zou willen verdwijnen, oplossen in het niets, sterven. Maar ondanks al zijn inspanningen heeft hij nooit kunnen leren hoe dat moet.

Hoe is het zo ver met Hofmeester gekomen? Is er iets in zijn karakter, zijn jeugd, zijn omstandigheden dat onontkoombaar tot deze ontknoping moest leiden? Grunberg vertelt er zo weinig over dat we rustig kunnen concluderen dat dit leven (door Rob Schouten geprofileerd als het toonbeeld van hedendaagse sukkeligheid) er een uit talloos veel miljoenen is. In zijn habitus en status (universitair geschoolde man van middelbare leeftijd, twee kinderen, betrekking als redacteur non-fictie bij een uitgeverij, gerieflijk huis in de Amsterdamse Concertgebouwbuurt met uitzicht op het Vondelpark) is hij geen unieke en onverwisselbare persoonlijkheid, maar eerder een type. Ook het gedrag van zijn echtgenote, die hem met enige regelmaat in de steek laat terwille van spannender affaires, en het gegeven dat zijn oudste dochter niet wil deugen, tillen hem niet boven de sociologische statistieken uit.

De enige zin die Hofmeester aan zijn bestaan weet te ontlenen, is gelegen in de liefde en zorg voor zijn tweede kind Tirza. Zij is zijn zonnekoningin voor wie hij kookt en slooft, spaart en schraapt. Hij leest haar elke avond voor, en dat niet eens tot haar genoegen, uit Tolstoi en Dostojevski, hij laat een heel repertoire aan eigenhandig bereide stoofschotels op haar los, hij belegt zijn geld bij een Zwitserse bank, teneinde haar entree in de grote wereld gemakkelijker te laten verlopen. 't Is alleen jammer dat de economische recessie die volgde op de val van de New Yorkse Twin Towers zijn tegoeden heeft laten verdampen als slakken op een zonovergoten stuk asfalt. Wie krijgt daarvan de schuld? Tirza's Marokkaanse vriendje Choukri, door Hofmeester moedwillig verwisseld met de moslimterrorist Mohammed Atta.

De begeerte om zijn jongste dochter volledig te bezitten, is het niet naar

[p. 72]

lichaam dan wel naar ziel, én de haat jegens de man die haar van hem heeft afgenomen, ziedaar de twee stereotiepe drijfveren die door Grunberg worden aangegrepen om dit huiskamerdrama op gang te helpen in de richting van een climax die in al zijn gruwelijkheid toch nog rauw op des lezers lijf valt. Ter wille van de knap opgebouwde spanning zal ik daar niets van verraden.

Tirza is een echte Grunberg, nu eens hilarisch en dan weer diep treurig, en op den duur zo beklemmend dat de lectuur je naar de strot grijpt en je achterblijft met het gevoel dat je zopas bent ontwaakt uit een nachtmerrie waarin men je heeft getreiterd, geslagen en verkracht. De plot is heel wat realistischer dan de intrige van het - onder het pseudoniem Marek van der Jagt geschreven - Gstaad 95-98 - om maar helemaal niet te spreken van De Joodse Messias, dat zo boordevol zat met krankzinnige verwikkelingen en joodse zelfhaat dat een enkele recensent begon te vermoeden dat hier sprake was een huizenhoog trauma.

Tirza staat veel dichter bij Grunbergs vroege romans Blauwe maandagen en Figuranten. De personages zijn herkenbaar, en wat er over hun doen en laten wordt verteld is aanvankelijk zo weinig bijzonder dat je je na honderd van de vierhonderddertig pagina's begint af te vragen of Grunberg eindelijk tam geworden is. Juist op dat moment gaan de poorten van de hel wijd open, om niet meer te sluiten.

Na dit boek hoeft niemand zich nog af te vragen waar Grunberg staat. Er is geen ideaal of illusie die niet door hem ontmaskerd is. Geluk is wat hem betreft een mythe, beschaving een dun laagje schaamte dat verdwijnt na enkele glazen drank, humanisme een psychisch soort aids. In dit sadistische universum kunnen mensen zich enkel maar staande te houden met galgenhumor, zwarte slapstick, of door zich in te beelden dat ze iemand anders zijn. Een vrolijke conclusie is het niet, en je zou graag willen dat je er iets tegenin kon brengen. Maar - en dat is de verpletterende kracht van deze schrijver - je weet met geen mogelijkheid hoe je dat zou moeten doen.

Besproken boeken

Bakker, Gerbrand: Boven is het stil. Amsterdam, Cossee, €18,90.

Grunberg, Arnon: Tirza. Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar, €17,50.

Verhulst, Dimitri: Mevrouw Verona daalt de heuvel af. Amsterdam, Contact, €14,90.