Neerlandica extra Muros. Jaargang 2006

[p. 78]

Jaap Goedegebuure
........... Drie romans en hun verre bestemming
Kroniek van het proza

Vanzelfsprekend is een Nederlandse schrijver niet gebonden aan een van de twaalf provincies. Hoewel het zich niet elke dag voordoet, zijn er zo nu en dan toch auteurs die een verre bestemming kiezen als plaats van handeling voor hun roman. Recentelijk gingen er weer drie buitengaats: Ariëlla Kornmehl, Henk van Woerden en P.F. Thomése.

Ariëlla Kornmehl kiest voor Zuid-Afrika, het land waarmee Nederland, vaak tegen wil en dank, nog altijd intense maar ook pijnlijke banden onderhoudt. Het waren immers onze nazaten die in het midden van de vorige eeuw verantwoordelijk waren voor het stelsel van apartheid en daarmee voor de systematische discriminatie van gekleurde medemensen.

Joni Jinsky, de hoofdpersoon van Ariëlla Kornmehls roman De vlindermaand zou zich strikt genomen niet verantwoordelijk hoeven te voelen voor wat de zwarte bevolking van Zuid-Afrika is aangedaan. Om te beginnen heeft ze daar de leeftijd niet voor. Ze groeide op in het Nederland dat zo'n vijfentwintig jaar geleden massaal gekant was tegen het apartheidsregiem. Bovendien stamt ze als joodse af van een volk dat als geen ander vervolgd is, dus waarom zou zij voorop moeten lopen in het mea culpa?

Toch knaagt er iets aan haar geweten. Dat ‘iets’ komt aan de oppervlakte wanneer Joni als arts in een Zuid-Afrikaans ziekenhuis werkt en voor het huishoudelijke werk gebruik maakt van de Zoeloevrouw Zanele. Joni wil niets liever dan op voet van gelijkheid met haar hulp omgaan, maar die is daar niet toe bereid. En dat niet alleen vanwege respect voor hiërarchie of standsverschil, maar ook op grond van een lang verdrongen maar recentelijk vrijgekomen zwarte trots. Zanele laat geen gelegenheid onbenut om Joni erop te wijzen dat ze met haar witte vel, haar voorkeur voor bruin brood en gele mais en haar man- en kinderloosheid eigenlijk niet serieus te nemen valt en dus gevoeglijk kan worden gepatroniseerd en gekoeioneerd. En Joni laat het zich welgevallen, met enig tandengeknars zo nu en dan.

De dubbelzinnige verbintenissen tussen blanke heren en dames aan de ene en zwarte personeelsleden aan de andere kant is in de postkoloniale letteren een terugkerend thema. In de Zuid-Afrikaanse literatuur komt het sterk tot uiting in In the heart of the country en Disgrace van J.M. Coetzee en in Agaat van Marlene van Niekerk. Het zou me niet verbazen wanneer Ariëlla Kornmehl, die een tijd

[p. 79]

lang in Johannesburg woonde, die romans kent en er haar voordeel mee heeft gedaan.

Dubbelzinnigheid pleegt meestal samen te gaan met dubbelhartigheid. Zo voelt Joni zich heen en weer geslingerd tussen deernis voor de Zuid-Afrikaanse achtergestelden en ergernis over hun onvermogen iets aan hun situatie te veranderen. Nu eens denkt en praat ze mee met autochtone blanken die zich nog altijd superieur voelen, dan weer is ze jaloers op Zanele en andere zwarten omdat ze, in weerwil van al haar sympathie en begrip, nooit tot hun wereld zal worden toegelaten.

Joni raakt finaal verstrikt in de knoop van haar aandoeningen in haar verhouding tot Zanele's zestienjarige zoon Mfube. Ze ziet in hem de luiaard en deugniet die hij overduidelijk is. Tegelijkertijd voelt ze zich onweerstaanbaar aangetrokken tot zijn atletische lijf, dat haar een fysieke bevrediging lijkt te beloven die blanke minnaars haar niet kunnen geven. Zelfs nu Mfube uiteindelijk net zo'n egoïstisch mannetjesdier blijkt te zijn als zijn rijke en blanke seksegenoten, blijft Joni hem idealiseren. En die beeldvorming komt eigenlijk neer op een omgekeerd racisme.

Ariëlla Kornmehl heeft zich sterk weten in te leven in de mogelijkheden en vooral ook de onmogelijkheden die het contact tussen mensen van verschillende etniciteit biedt. Wat me in haar roman het diepste treft is de erkenning van het feit dat Zuid-Afrika deel uitmaakt van een werelddeel waarin de Europese normen en waarden aangaande rechtvaardigheid en menselijkheid vrijwel niets te betekenen hebben en waar een leven meer of minder hoegenaamd niet telt. Voor zover dat besef deel uitmaakt van Joni's ervaringen wordt het verwoord zonder veel moralistisch commentaar en aanvaard als een wetmatigheid, alsof het de weersomstandigheden betreft. Kornmehls personage zegt zelf al dat geweld en bloedvergieten fenomenen zijn waaraan je schrikbarend snel gewend raakt.

In Afrika, bedenkt Joni, is een andere god aan de macht, en hij gedraagt zich als een cowboy. In de slotpassage, die in het teken staan van brute roof en verkrachting, heeft die god het laatste woord: ‘Het begon te steken in mijn hart, zijn lawaai bonkte door me heen. Nog nooit was hij zo dichtbij geweest. Mijn kletsnatte hoofd zakte tussen mijn knieën, die met kracht mijn oren probeerden dicht te drukken, maar niets hielp tegen zijn vernietigende lach, niets.’

Etnische verscheidenheid en de daarop gebaseerde discriminatie bepalen ook de inhoud van de roman Ultramarijn van Henk van Woerden, de onlangs overleden auteur die aan het begin van zijn loopbaan naam maakte met een drieluik over Zuid-Afrika (Moenie kijk nie, Tikoes en Een mond vol glas). In Ultramarijn is het toneel verplaatst naar het zuidoosten van Europa, grensgebied van christendom en islam.

Van Woerden heeft zijn verhaal ingebed in een lange voorgeschiedenis. Er was een tijd dat de islamitische samenleving andersdenkenden niet alleen in haar midden duldde, maar verwelkomde. We spreken van de nu onvoorstelbare situatie dat in het door de Arabieren bezette middeleeuwse Spanje en Portugal

[p. 80]

joden vrijheid van godsdienst genoten en economische sleutelposities bekleedden. Pas toen christelijke vorsten het Iberisch schiereiland in de schoot van de roomse moederkerk hadden teruggevoerd, was daar voor joden én moren geen plaats meer. De moren trokken zich terug achter de Straat van Gibraltar, de joden zwermden uit naar veiliger oorden als het calvinistische Amsterdam of het Turkse Saloniki.

Saloniki, kosmopolitisch trefcentrum van de Levant, werd in 1997 terecht gekroond tot Europa's Culturele Hoofdstad. Tot 1912, toen de Ottomaanse heersers de Macedonische havenplaats moesten overdragen aan aartsvijand Griekenland, was het een vreedzaam trefpunt van joodse, christelijke en islamitische beschaving. Toen kwam Saloniki letterlijk onder vuur te liggen en trokken de joden naar Palestina en de Turken naar Klein Azië. Eén bevolkingsgroep viel tussen wal en schip: de afstammelingen van die joden die zich met hun leider, de valse Messias Sabbatai Zevi, achter Mohammed hadden geschaard. In het orthodoxe Griekenland waren ze niet langer gewenst, in het van de weeromstuit steeds nationalistischer wordende Turkije werden ze nog een tijd lang getolereerd, om bij de eerste de beste hetze tegen vreemdelingen te worden weggeknuppeld.

Uit deze etnische en religieuze dwarsverbanden is het canvas geweven waarop Henk van Woerden zijn roman heeft gepenseeld. De hoofdpersoon is een loot aan de stam van Zevi. Hij draagt de joodse voornaam Joakim en heeft zijn wortels in Saloniki. Maar hij is er niet geboren, want tijdens de etnische zuiveringen van de jaren twintig is zijn vader naar Turkije uitgeweken.

Nadat senior een universitaire loopbaan heeft zien stranden op vreemdelingenhaat, moet hij in de jaren vijftig het land uit omdat zijn dochter Aysel een relatie met een Griekse man heeft. Joakim blijft achter met zijn moeder, vader en dochter bouwen in Duitsland een nieuw bestaan op. Alleen Aysel weet dat het kind dat ze in ballingschap ter wereld brengt niet door haar Griekse minnaar maar door haar halfbroer Joakim is verwekt.

Op een niet al te nadrukkelijke, maar toch suggestieve manier heeft Henk van Woerden het aloude (en literair zeer respectabele) incestthema ingebed in een geschiedenis over het lot van minderheden en migranten. Door het gegeven van de liefde tussen bloedverwanten te laten prevaleren, heeft hij dat tweede, zo actuele onderwerp bij voorbaat zijn loden gewicht ontnomen. Want licht is Ultramarijn, ondraaglijk licht als de muziek die de luitvirtuoos Joakim aan zijn instrument ontlokt, licht als het diepe blauw van de Middellandse Zee, licht maar ook melancholiek. Wat Van Woerden ons laat horen en zien, bij vlagen proeven zelfs, dat zijn de muziek en de kleur van verlangen, van passie en van weemoed.

De grote kwaliteit van dit boek is dat het in zijn lyrische stijl gelijke tred met het timbre van die muziek weet te houden, al mag ook wel gezegd zijn dat de bewoordingen in het laatste van de drie delen wel eens al te expliciet en daarmee ook te zwaarwichtig worden. In zulke passages lijkt de auteur af te stevenen op steviger statements en stelliger conclusies dan de lichte toon toelaat, iets wat overigens wel past bij de wending die de intrige inmiddels heeft

[p. 81]

genomen. Geheel in overeenstemming met de tradities van het liefdesverhaal worden Joakim en Aysel herenigd, al gebiedt de waarheid te zeggen dat Aysel optreedt in de gestalte van haar dochter Özlem. Zij is het die de Europese smeltkroes (liever gezegd de heksenketel) van nu eens botsende en dan weer harmoniërende culturen en conventies belichaamt, als ontwortelde migrante in Frankfurt, als professional in de Amsterdamse seksindustrie, als repatriante in Turkije, als troosteres van een vader die tegelijk oom en minnaar is, en ten slotte als een vrouw die beseft dat de bodem waarop zij leeft niet alleen is getekend door de sporen van onderdrukking en dictatuur, maar ook door de erfenis van vele beschavingen en religies.

Ultramarijn is zeker geen propagandamiddel in een campagne voor Turkijes toetreding tot de Europese Unie. Toch weet Van Woerden ons dankzij het historische reliëf van zijn roman ervan te overtuigen dat Turkije niet alleen deel heeft aan de Europese cultuur, maar er ook in belangrijke mate erflater van is.

P.F. Thomése neemt ons mee naar de voormalige kolonie Indonesië, in een roman die naast een historische ook een bijbelse context kent. Zijn hoofdpersoon heet Izak, net als de aartsvader uit het oudtestamentische boek Genesis. Deze Izak valt als kind bijna ten prooi aan de gehoorzaamheid en vroomheid van zijn vader. Het verhaal is bekend. Wanneer Abraham van God te horen krijgt dat hij zijn zoon moet offeren, aarzelt hij niet. Hij reist onmiddellijk af naar de hem aangewezen berg, bindt Izak op de brandstapel, heft het mes en wordt nog net op tijd door een engel van kindermoord weerhouden. Ook zonder bloedige afloop acht God het experiment geslaagd. Eind goed al goed dus. Nou ja, op het trauma na dan.

Dat Thomése aan dit legendarische verhaal heeft gedacht, blijkt uit een van de twee motto's van zijn boek. Het behelst de woorden waarmee God een eind maakt aan de beproeving van vader Abraham en zijn zoon: ‘Strek uw hand niet uit naar de jongen, en doe hem niets.’

Vanwaar deze vereenzelviging van twee naamgenoten? Heeft Thomése misschien een prominente rol toebedacht aan een offervaardige vader? Integendeel, de papa van zijn kleine held is absent. Treedt er een veeleisende god op? Evenmin. De ware reden om een nieuw verhaal op de aloude mythe te enten, heeft te maken met iets wat in Thoméses persoonlijk leven aan Izak voorafging. Enige jaren geleden stierf zijn dochtertje Isa. In een poging daarmee in het reine te komen, schreef hij het even indringende als onopgesmukte egodocument Schaduwkind, een reeks krabbels aan de korstige randen van het verdriet. Eén fragment is getiteld ‘Casa nel bosco’ (‘Huis in het bos’). Het vertelt over het verblijf op een afgelegen plek waar de twee rouwende ouders zich na het drama hebben teruggetrokken. Net als in Genesis 22 hangt er de nageur van ‘houtvuur en slachtbloed’. Thomése volgt de sporen van de dieren, in de hoop zo weer contact te krijgen met het bestaan in zijn meest elementaire vorm. Misschien dat na het gevoel ook de spraak terug zal komen.

Het nieuwe boek, zo onthult Thomése nu, stamt uit dezelfde, half verdroomde, half beklemmende sfeer die over ‘Casa nel bosco’ hangt. Het

[p. 82]

ondoordringbare woud staat natuurlijk symbool voor ervaringen en inzichten die we opdoen wanneer we aan de andere kant van een grens zijn beland. Wat ons daar aanvankelijk verschrikt blijkt niet zelden hetzelfde te zijn als wat ons uiteindelijk troost biedt.

Izak speelt zich niet af in een of ander Europees bosgebied, maar in een wereld die wat ruimte en tijd betreft veel verder van de Hollandse polderlandse woonomgeving verwijderd is. De hoofdpersoon is een kleine Molukker die aan het begin van de Tweede Wereldoorlog een jaar of tien oud is. Zijn vader doet, net als veel van zijn volksgenoten, dienst in het Koninklijk Nederlands Indisch Leger en vecht, wie weet, in de jungle een eenmansguerilla tegen de Japanse bezetters uit. Izak brengt deze periode door in Surabaja, de grote havenstad op Oost-Java die niet alleen in 1942 maar ook tijdens de daarna losbarstende Indonesische onafhankelijkheidsstrijd het toneel is van hevige gevechten.

In weerwil van de feitelijke achtergrond heeft Thomése zijn roman naar vorm en inhoud gemodelleerd naar het voorbeeld van exotische sprookjes. Zo ontmoet Izak een krijgshaftige prins en zijn lieftallige dochter die allebei zijn taal spreken en het opnemen tegen Japanse agressors én blanke overheersers. Intussen verkeert hij in de ban van een Hollandse dame die hem de liefde voor de muziek bijbrengt en hem zelfs zo ver krijgt dat hij haar naar Nederland volgt. Daar zal hij haar één keer vluchtig weerzien, als een langgekoesterde droom die nooit bewaarheid wordt.

Dit wonderlijke verhaal over een kind dat zonder de bescherming van een moeder of vader overleeft en sterker wordt dankzij alles dat hem er niet onder krijgt, valt zonder enige twijfel te lezen als een loflied op de niet kapot te krijgen vitaliteit die ziekte en dood trotseert. In die zin markeert het ook een persoonlijke victorie. Waarmee een literaire waarheid opnieuw bevestigd wordt: al gaat een schrijver, in werkelijkheid of bij wijze van fantasie, ver van huis, het uiteindelijke doel is altijd weer het eigen ik.

Besproken publicaties

Kornmehl, Ariëlla: De vlindermaand. Amsterdam, Cossee, 2005. 191 blz. €18,90.

Thomése, P.F.: Izak. Amsterdam, Contact, 2005. 176 blz. €17,90.

Woerden, Henk van: Ultramarijn. Amsterdam, Podium, 2005. 300 blz. €19,90.