Neerlandica extra Muros. Jaargang 2003

[p. 65]

Ludo Beheydt
........... ‘Het Nederlands gaat nooit verloren...’

Het Nederlands bevindt zich in woelige wateren. Zijn vanzelfsprekende, maar moeizaam verworven volwaardigheid als een multifunctionele standaardtaal lijkt behoorlijk aangetast. Alom verschijnen rapporten, boeken en opinieartikelen die evaluaties, voorspellingen, aanbevelingen of zelfs regelrechte doemscenario's bevatten.

Het meest recente geruchtmakende rapport in deze turbulente publicatiestroom is het op 21 maart 2003 gepresenteerde rapport Nederlands, tenzij... van de Commissie Nederlands als Wetenschapstaal van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW). Het loont de moeite hier een fragment uit de finale aanbeveling als aanzet tot de discussie over te schrijven:

De opkomst van één enkele mondiale lingua franca heeft enorme voordelen, vooral in de wetenschap. Niet alleen in de bètadisciplines, maar ook die van de alfa- en gammawetenschappen. Het gebruik van het Engels dient daarom te worden bevorderd sans rancune en met elan. De commissie is echter ook van mening dat het Nederlands de bescherming verdient van de instituties die daarvoor verantwoordelijkheid dragen, in de eerste plaats de overheid, maar ook de universiteiten als dragers en hoeders van de cultuur en dus van de taal (...) Wetenschappers in de geesteswetenschappen en de gedrags- en maatschappijwetenschappen moeten zich tweetalig ontwikkelen (...) Er moet even goed aandacht besteed worden aan de ontwikkeling van het Nederlands, als aan de kwaliteit van het wetenschappelijk Engels. (p. 29)

Het zal de onbevooroordeelde sociolinguïst opvallen dat hier met betrekking tot het Nederlands verschillende fenomenen aan de orde worden gesteld. In de eerste plaats reveleert het citaat het ‘functieverlies’ van het Nederlands als standaardtaal. De commissie accepteert onvoorwaardelijk dat het Nederlands zijn volwaardigheid als wetenschapstaal verloren heeft. Dat blijkt overigens nog duidelijker uit de rest van het rapport waar men onder meer kan lezen: ‘Voor de natuurwetenschappen lijkt het pleit decennia geleden reeds te zijn beslecht; bijna alle belangrijke wetenschappelijke publicaties verschijnen in het Engels’ (p. 7). Ten tweede bevestigt dit citaat de overhand toenemende meertalige maat-

[p. 66]

schappij in Nederland. Mondialisering heeft kennelijk geleid tot een meertalige maatschappij waarin de concurrerende talen (nog) niet in een stabiel evenwicht zijn. Ten derde illustreert het citaat exemplarisch de behoefte aan overheidssteun voor de nationale talen, die bedreigd worden door de om zich heen grijpende taalsterfte. Ten vierde bewijst het citaat de absolute noodzaak van een Europees taalbeleid voor de bescherming van de Europese culturele identiteiten.

Met betrekking tot dit laatste punt - het Europese taalbeleid - daar zijn al uitvoerige analyse- en beleidsvoorstellen over verschenen. Notoir in dat opzicht is het boek van Abram de Swaan, de bekende Amsterdamse socioloog, die met zijn boek Words of the World. The Global language System, dat nu ook in het Nederlands verschenen is onder de titel Woorden van de wereld. Het mondiale talenstelsel, het wereldtalenstelsel belicht vanuit een tweeledig theoretisch standpunt: vanuit de politieke sociologie van de taal en vanuit de politieke economie van de taal.

In politiek-sociologisch opzicht ziet De Swaan het talenstelsel als een astronomisch stelsel met een periferie, een semi-periferie en een kern. De zowat 5.000 overlevende talen bestaan voor 98 procent uit ‘perifere’, dat wil zeggen lokale taaltjes die tezamen nog door geen tien procent van de bevolking worden gesproken. Die draaien om zo'n honderd centrale of ‘planetaire’ talen die samen ongeveer 95 procent van de mensheid bestrijken. De sprekers van die talen doen voor hun onderlinge communicatie dan weer een beroep op ‘supercentrale talen’: Arabisch, Chinees, Duits, Engels, Frans, Hindi, Japans, Maleis, Portugees, Russisch, Spaans, die in een grotere regio bruikbaar zijn. Helemaal in de kern van het stelsel is er ‘één taal die de supercentrale talen met elkaar verbindt en die dus de spil vormt van het wereldtalenstelsel.’ Deze hypercentrale wereldtaal is het Engels.

Deze zeer geordende en voor een linguïst toch wel wat bevreemdende galactische beschrijving van het talenstelsel kent mijns inziens wat te veel stabiliteit toe aan het linguïstisch universum en generaliseert te simplistisch over de complexe relaties tussen talen en dialecten. Niettemin kan men het grosso modo met de geïmpliceerde hiërarchie op dit ogenblik eens zijn. Als we die accepteren kunnen we met De Swaan de volgende stap nemen, die waarmee hij dit stelsel in een economisch perspectief plaatst. Hij wijst er vooreerst op dat de talen van het stelsel een sterk uiteenlopende communicatiewaarde hebben, de zogenaamde Q-waarde. Die ‘Q-waarde’ is onderhevig aan een economische wetmatigheid die bepaalt dat mensen ‘als ze maar even de kans krijgen, de taal zullen leren die hun een groter communicatievoordeel, een grotere “Q-waarde” oplevert dan een andere taal. In economisch perspectief worden talen gedefinieerd als “hypercollectieve goederen”’ (p. 32).

Deze economische wetmatigheid leidt er volgens De Swaan toe dat het Engels in zijn hegemoniepositie in de toekomst alleen nog maar zal versterken: het wordt zo te zeggen slapend rijk. Zijn laatste hoofdstuk, dat de taalsituatie in de Europese Unie behandelt, draagt dan ook de niet mis te verstane titel hoe meer talen, hoe meer Engels. Met de jongste uitbreiding van de EU is dat een wat

[p. 67]

beangstigende slogan. De Swaans conclusie met betrekking tot de positie van de landstalen in de EU en met name van het Nederlands, klinkt dan ook niet hoopgevend:

De Europeanen hebben in snel toenemende aantallen Engels geleerd en spreken het als hun tweede taal. Ze gebruiken het voor internationale communicatie, in zaken en op reis, in wetenschap en technologie. In sommige tussenliggende domeinen concurreren Engels en de landstaal met elkaar, bijvoorbeeld in amusement, reclame, sport en mode. (p. 190)

Voorzover dat waar is (het Engels in amusement etc. is absoluut geen complete concurrent met de landstalen), is de geruststellende zin die op deze passage volgt mij toch maar een schrale troost:

Maar zolang de staat zijn steun blijft geven aan de landstaal, zal die de druk van de mondiale taal kunnen weerstaan, en zal de diglossie in een precair evenwicht voortduren. (p. 190)

Een schrale troost omdat we nu al zien dat de staat, zowel in Nederland als in Vlaanderen, zijn steun aan de landstaal vermindert en zeker binnen de Europese gremia te weinig op zijn strepen staat. De Swaan wil ons geruststellen door het Europese talengebouw als een stevig gefundeerd huis met vier gescheiden communicatieverdiepingen voor te stellen waarin duidelijke taalkeuzes gelden. Maar zijn metafoor overtuigt me niet. Ik heb de indruk dat hij te veel simplificeert en onvoldoende rekening houdt met de taaldynamiek. Het Europese taalgebouw is volgens mij meer een labyrint dan een helder gestructureerd pand. Er is bij De Swaan te weinig aandacht voor de knusse hoekjes, de donkere kelders, de prestigieuze loggia's, de achterkamertjes, de wandelgangen en de voortuin, om in zijn metaforiek te blijven.

Evenwichtiger en meer doordacht en daardoor bruikbaarder als beleidsinstrument vind ik het rapport dat Rieks Smeets in samenwerking met de Werkgroep Europa van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren voor de Nederlandse Taalunie in 2001 heeft aangeboden aan het Comité van Ministers. Dit rapport draagt terecht de titel Naar een samenhangend taalbeleid voor het Nederlands vanuit Europees perspectief en mondt uit in een zeer gedifferentieerd advies dat zich niet beperkt tot een ‘taalbeleid’ in enge zin, namelijk het uitstippelen van een positiebepaling voor het Nederlands als officiële taal in de Europese Unie. Rekening houdend met maatschappelijke ontwikkelingen en actuele debatten, zoals de Bologna-voorstellen voor het bachelor-mastermodel in het hoger onderwijs, de versnelde opkomst van tweetalige scholen, de taalpolitieke verzuchtingen en acties van de streektalen, de openbare discussies over het sociale taalbeleid in de multiculturele maatschappij en de slepende discussie over de variatie tussen dialect, streektaal en standaardtaal, heeft de werkgroep het overlegkader verbreed tot een algemeen taalbeleid.

[p. 68]

In dit rapport is voor het zeer brede domein van de genoemde taalvariatie binnen het Nederlandse taalgebied een beleid uitgetekend dat is uitgemond in 21 aanbevelingen voor het meerjarenbeleidsplan 2003-2007 van de Taalunie. Het rapport is geen paniekschreeuw, het begint met de nuchtere vaststelling dat het goed gaat met het Nederlands. Het basisadvies is ondubbelzinnig: de Taalunie moet er onverkort op toezien dat het Nederlands een geschikt, algemeen bruikbaar instrument blijft voor zowel het privé als het publieke domein. Anderzijds moet het evoluerende Nederlands in al zijn variatie terdege geboekstaafd worden, en moet erover gewaakt worden dat het in al zijn rijkdom geleerd en genoten kan worden, als eerste, als tweede en als vreemde taal. Dit houdt in dat het taalbeleid, afgezien van uiteraard grammatica, drie domeinen zal moeten bestrijken - en hier zien we de inspiratie van Einar Haugen -: corpus, status en acquisitie. Corpus heeft te maken met adequate en voortgaande codificatie van de taal, status heeft te maken met de handhaving van de taalfuncties en het prestige, acquisitie met aanleren en onderwijzen.

Op elk van deze domeinen zijn er aanbevelingen. Zo adviseert het rapport dat het Nederlands in principe voertaal wordt bij alle bachelor-opleidingen aan instellingen van hoger onderwijs binnen het Nederlandse taalgebied en dat master-opleidingen die inhoudelijk op de Lage Landen betrekking hebben of voorbereiden op beroepen die een grote mate van contact met de Nederlandstalige burgers in Noord en Zuid inhouden, in elk geval volledig in het Nederlands gegeven worden. Dit advies, dat duidelijke parallellen vertoont met dat van de KNAW, heeft consequenties voor zowel corpus als status en acquisitie. Die aanbeveling veronderstelt immers dat de Nederlandse vaktalen goed gecodificeerd worden (corpus), dat het Nederlands zijn functie als wetenschapstaal behoudt (status) en dat de Nederlandse wetenschapstaal optimaal verworven kan worden (acquisitie). Meer specifiek op status gericht is de aanbeveling dat de Taalunie toeziet op de naleving van de Europese regelingen die stellen dat waar burgers direct met Europese afgevaardigden of instellingen te maken hebben (dit is de ‘derde verdieping’ in het model van De Swaan), alle officiële talen binnen de EU ook werktalen moeten zijn, ongeacht de kosten. Overigens komt ook dit rapport uit op het advies dat er een Europees talendebat moet komen over het statuut van de werktalen, maar dat impliceert natuurlijk dat de politici zich engageren om het onderwerp taal en communicatie uitgebreider op de politieke agenda te zetten van de EU. Het verdient beslist overweging of er niet een taalparagraaf moet komen naast de sinds het Verdrag van Maastricht bestaande cultuurparagraaf.

Het verdienstelijke aan het rapport van Smeets is dat hier ook de belangen van de meertalige Europese burgers die een andere moedertaal hebben dan een van de officiële talen van de lidstaten uitvoerig aan de orde gesteld worden. Dat is een groep die in veel de van de officiële rapporten over het hoofd wordt gezien, omdat dergelijke rapporten vaak vanuit het officiële landsbelang worden opgesteld. Toch zal een coherent taalbeleid ook gericht moeten zijn op respect voor de subtiele verhouding tussen standaardtaal, dialecten, streektalen en minderheidstalen en op sociale integratie van nieuwkomers. Dit rapport

[p. 69]

maakt alvast duidelijk dat een Europese taalpolitiek een complexe aangelegenheid is die niet gediend wordt door simplistische macromodellen en het heeft het voordeel dat het is gebaseerd op een grondige analyse van de taalproblematiek binnen het Nederlandse taalgebied.

Behalve deze uitvoerige studies is er in opdracht van de Belgische kamer van volksvertegenwoordigers ook nog een rapport met aanbevelingen verschenen van Danny Pieters. De talen van de Europese Unie is eigenlijk in eerste instantie inventariserend. Het boekje probeert in de eerste drie hoofdstukken een overzicht te geven van de taalverscheidenheid, de taalgebruikspraktijk en de taalpolitiek in de Europese Unie. Het vierde hoofdstuk zet dan de benaderingswijzen van een Europees taalbeleid op een rijtje, wat in het laatste hoofdstuk leidt tot een eigen voorstel voor een Europees taalbeleid. Het loont de moeite om de drie pijlers van dit voorstel, dat verankerd is in de bestaande verdragsrechterlijke regeling, hier even te citeren:

1.	alle officiële talen van een lidstaat zijn officiële taal van de Europese Unie (tenzij een lidstaat beslist daarvan af te zien);
2.	Engels, Frans en Duits zijn de werktalen van de Europese Unie en al haar instellingen, administratie en agentschappen; daarenboven worden de officiële talen van de plaats van vestiging van een instelling enz. als gedeeltelijke werktaal voor de betrokken instelling erkend. Niemand hanteert daarbij zijn moedertaal als werktaal.
3.	De niet-officiële talen van de Europese Unie mogen op de ondersteuning van de Unie rekenen. (p. 55)

Afgezien van het illusoire karakter van het goedbedoelde tweede advies, heeft dit voorstel wel erg veel weg van een Belgisch compromis. Het is hier niet de plaats om op de argumentatie in te gaan, maar in het licht van het breder kader opgezet door het rapport van Smeets, verdwijnt dit boekje in het niets. Het interessantste gedeelte is nog de bijlage, omdat daarin de relevante officiële teksten bijeengebracht zijn waarmee bij het uitstippelen van een Europese taalpolitiek rekening moet worden gehouden.

Tot slot vermeld ik hier nog een rapport van de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland dat al op 23 april 2001 werd gepresenteerd. Het rapport beslaat slechts een deelgebied van het Europese taalbeleid, namelijk Het gebruik van het Engels in het hoger onderwijs (Commissie Cultureel Verdrag) en het is geen synthese, maar slechts een verzameling werkdocumenten. Ik vermeld dit rapport alleen omdat het behalve de wettelijke regeling van het talengebruik in het hoger onderwijs een zeer goed overzicht geeft van de positiebepalingen van de Vlaamse en Nederlandse universiteiten in 2001. Dit is vooral interessant in het licht van de wetgeving die daaromtrent in de maak is. Als we de huidige evolutie stellen tegenover de in 2001 ingenomen standpunten dan constateren we met eigen ogen hoe snel het Engels in opmars is. Ik citeer bij wijze van voorbeeld uit de brief van rector Breimer van de Universiteit Leiden uit 2001: ‘Wij verwachten dat in veruit de meeste gevallen het Engels de voertaal zal zijn bij de in het kader van de in de nieuwe structuur te ontwik-

[p. 70]

kelen masteropleidingen’. Ik stel daartegenover de uitspraak van diezelfde rector in het Leids universitair weekblad Mare van 13 maart 2003: ‘De stelregel is: Engels in de masterfase waar dat functioneel is. Maar men zal moeten tonen dat colleges in het Nederlands nodig zijn.’ Het hek is duidelijk van de dam als je moet gaan aantonen dat Nederlands ‘nodig’ is. Het Nederlands is, in talloze situaties, onmisbaar en onvervangbaar.

Besproken titels

Het gebruik van het Engels in het hoger onderwijs van de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland. Commissie Cultureel Verdrag, 2001.

Nederlands, tenzij... van de Commissie Nederlands als Wetenschapstaal van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW), Amsterdam, KNAW, 2003. isbn 90-6984-378.

Pieters, Danny: De talen van de Europese Unie. Brussel, Belgische Kamer van volksvertegenwoordigers, 2002. isbn 90-807420-1-5.

Smeets, Rieks, in samenwerking met de Werkgroep Europa van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren: Naar een samenhangend taalbeleid voor het Nederlands vanuit Europees perspectief. Den Haag, Nederlandse Taalunie, 2002. isbn 90 70593 03 3.

Swaan, Abraham de: Woorden van de wereld. Het mondiale talenstelsel. Amsterdam, Bert Bakker, 2002. isbn 90 351 2326. €28,95.