Neerlandica extra Muros. Jaargang 2003

[p. 43]

Ton Anbeek
........... Het recept-Rosenboom
Kroniek van het proza

Een van de aardigste boekjes die vorig jaar verschenen zijn is Aanvallend spel, een bundeling van vier lezingen waarin Thomas Rosenboom op een buitengewoon onderhoudende manier zijn poëtica van de roman uiteenzet. Kernpunt van zijn literatuuropvatting is dat zowel in de hoge als in de zogenaamd lagere vertelkunst het literaire personage een strevend personage is, iemand die iets wil. Dat geldt voor de hoofdpersonen van Proust evenzeer als voor Donald Duck of Heer Bommel en zelfs voor Oblomov (want die wil namelijk een strevend personage worden). De bezeten personages uit de wereldliteratuur zijn allemaal strebers en dat maakt hun verhaal zo aangrijpend: want hun pogingen brengen spanning teweeg en de lezer zal zich met hen identificeren. Spanning ontstaat door tegenkrachten, de wereld die zich verzet of meer concreet: de tegenstander. In boeken waarin een welbepaald streven ontbreekt, ontbreekt het ook aan eenheid, spanning en de mogelijkheid je te identificeren. De vergissing van de schrijver van het zogenaamde ‘moeilijke boek’ is dat hij deze gouden regel vergeet.

Vervolgens werkt Rosenboom dit axioma uit in zijn hoofdstuk dat ‘Lof der intrige’ heet. Elke intrige kent drie fasen: 1) de hoofdpersoon krijgt een probleem; 2) hij gaat er iets aan doen en 3) lijkt te slagen maar schiet zijn doel voorbij en verliest. Avonturenromans en boeketreeksboekjes bestaan vrijwel geheel uit fase twee en die fase wordt dan met een gelukkige afloop afgerond. Kenmerkend voor het literaire verhaal is ‘dat de held, na alle strijd met zijn tegenstrever, uiteindelijk zichzelf tegenkomt’. Een typerend voorbeeld is Macbeth, maar Rosenboom had ook een klassieke roman als Bordewijks Karakter kunnen noemen: Katedreuffe lijkt alles bereikt te hebben waar hij jarenlang zo verbeten naar streefde, maar ziet na de triomf in wat hij verloren heeft.

Ik zal in deze kroniek dit ‘model’ van Rosenboom gebruiken om een paar recente Nederlandse romans te beoordelen, zoals ik dat ooit eerder deed aan de hand van Dorresteins Het geheim van de schrijver (NEM oktober 2000).

In de eerste plaats dan de nieuwe Oek de Jong, Hokwerda's kind (2002). Bij veel schrijvers zie je een manier van schrijven, een thematiek, een type personage terugkeren. Het is uitzonderlijk wanneer een schrijver met een boek komt dat sterk afwijkt van zijn vroegere werk. En dat is nu juist het geval met Hokwer-

[p. 44]

da's kind. Overigens is het wel zeventien jaar geleden dat De Jong zijn laatste roman publiceerde, Cirkel in het gras.

De hoofdpersonen van De Jong zijn altijd sensibele, intellectuele twijfelaars geweest. In Hokwerda's kind nu kiest hij voor een geheel ander milieu. De vrouwelijke hoofdpersoon werkt in een boetiek, later in een kledingatelier. De man die haar tegenspeler is, verdiende eerst zijn brood als lasser om vervolgens als zelfstandig aannemer op te treden. Zulke beroepen vind je hoogst zelden in de Nederlandse literatuur. Personages in Nederlandse romans werken niet of liever: je ziet ze bijna nooit aan het werk. En áls ze een beroep hebben, dan altijd banen als concertpianiste of archeoloog. Maar lasser, nee.

Een tweede opvallende trek: de roman bevat een aantal expliciete seksuele passages (zoals dat vroeger ter waarschuwing werd genoemd). Daarmee heeft De Jong het zichzelf moeilijk gemaakt, want seks valt simpel te tonen maar lastig te beschrijven. Er zijn de directe aanduidingen, maar omdat die vaak ook als (deel van) scheldwoorden voorkomen, is het gebruik af te raden. Latijnse termen zijn weer te klinisch. Omschrijvingen kunnen werken voor wie, als Reve met zijn uitschuifbare liefdestrompet e.d., ook op de lachlust wil werken. Maar te lachen valt er in De Jongs doodserieuze roman niets, want het is het verhaal van een fatale liefde.

Lin, de hoofpersoon, is getekend of om het modewoord dan maar te gebruiken: beschadigd in haar jeugd door haar vader, een drankzuchtige man met sadistische trekjes. Die figuur, even gehaat als geliefd, heeft ze sinds haar tiende niet meer gezien. Niettemin zal hij toch haar leven blijven beheersen. Het is haar noodlot dat ze uiteindelijk een man vindt die zijn dubbelganger lijkt: de lasser Henri. De relatie die tussen hen ontstaat is buitengewoon intens, ook tussen de lakens. Maar keer op keer blijkt de minnaar trouweloos en onbetrouwbaar. Zo is hij op zijn minst medeplichtig aan de verkrachting van zijn geliefde.

Lin reageert heftig op de vernederingen maar toch kan ze zich niet losmaken van de sarrende minnaar. Hun verhouding wordt daarmee buitengewoon gecompliceerd. Zo laat De Jong ons door middel van een subtiel spel met het vertelperspectief zien dat Henri er sadistische fantasieën op na houdt waarin hij zijn geliefde ‘uitleent’. Maar we lezen ook Lins masochistische wensvoorstellingen, allerlei gedachten en handelingen onthullen haar hang naar zelfdestructie. Dat maakt haar bijna weerloos tegenover de minnaar die zoveel slechte eigenschappen met haar vader deelt. Wanneer ze voor de eerste keer door Henri vernederd is, denkt ze over hem: ‘Ze had het allemaal geweten, al op de eerste avond. Toch was ze eraan begonnen.’ Het zijn de meest verdrietige zinnen uit het boek.

Hokwerda's kind is het verhaal van een gedoemd personage. In veel opzichten doet de roman denken aan fin-de-siècleverhalen als Zola's Thérèse Raquin of Couperus' Langs lijnen der geleidelijkheid, waarin de hoofdfiguren naar hun ondergang worden gedreven. Maar het verschil is dat de psychologie hier de naturalistische ‘theorie’ vervangen heeft. Want ook Henri is het slachtoffer van zijn verleden: hij heeft het sadisme van zijn vader geleerd. Er schijnt geen eind te komen aan deze keten van beschadigde levens. Hokwerda's kind is een roman die

[p. 45]

de lezer weinig ruimte gunt: machteloos moet hij toezien hoe twee feilloos geprogrammeerde (zelf)destructiemachines elkaar kapot maken.

Vergelijken we deze roman met het model dat Rosenboom heeft beschreven in Aanvallend spel dan wordt duidelijk hoezeer het boek daaraan beantwoordt. Lin is een strevende hoofdpersoon. In het middengedeelte lijkt zij zelfs een aardige man te vinden die haar gelukkig zou kunnen maken. Maar dan komt ze zichzelf tegen: te diep in haar verankerd is het voorbeeld van de gemene vader en dat zal haar ondergang worden. De lezer leest het met verbijstering, voelt dezelfde onmacht die je ervaart bij het aanschouwen van elke noodlotstragedie: doe dat niet, doe het niet, denk je - en je weet dat er geen ander einde kan zijn dan de nederlaag.

Zoals Rosenbooms model kan verklaren waarom Hokwerda's kind zo'n aangrijpende roman is, zo kan zijn ‘recept’ evenzeer duidelijk maken waarom het nieuwe boek van A.F.Th. van der Heijden, De Movo Tapes (2003), bepaalde opvallende tekortkomingen vertoont.

Ook Van der Heijden heeft een aantal jaren gezwegen. Zijn cyclus De tandeloze tijd, ooit opgezet als trilogie, is nog steeds niet voltooid. Grote verbazing dus toen de auteur weer een nieuwe cyclus aankondigde, ‘Homo Duplex,’ die uit maar liefst acht of negen delen zal bestaan - op z'n minst, want reeksen hebben bij Van der Heijden de eigenaardigheid dat ze zich kunnen dupliceren. Intussen heeft de auteur zelf zijn naam afgeslankt tot de initialen A.F.Th. - wie weet als tegenwicht tegenover al die ambitieuze voornemens.

De Movo Tapes, het nu verschenen nulde deel van de Homo Duplex-cyclus, kent twee hoofdpersonen. In de eerste plaats een verteller met een codenaam waarachter niemand minder dan de Griekse god Apollo schuilgaat. Hij zoekt, vindt en presenteert de cassettebandjes die zijn ingesproken door ene Tibbolt Satink alias Movo. Zo samengevat klinkt het nogal ingewikkeld. Verwarrend is ook dat beide hoofdpersonen er dezelfde ideeën en taalgebruik op na houden. ‘Beschaving, dat is... een Geheime Dienst Vullis de weggooispuiten van diabetespatiënten, de in een kam vastgekoekte zuigelingenberg, het hondenbraaksel in een krant, de tandenborstel met schoensmeer, de tweedemaands misgeboorte in een lunchtrommeltje van Tupperware en de kattendrollen omwonden met appelschillen laten trotseren om de buurtbewoners op hun beschavingsverplichtingen te wijzen’ beweert Satink/Movo op zijn tape. De lichtgod Apollo kijkt ‘op een van regen vergeven zaterdagochtend’ in de trein naar zijn medepassagiers en ziet iets waarvan zij ‘in hun illusie van geborgenheid, onkundig waren... namelijk dat zij, hoezeer ze de schijn ook mee hadden, deel uitmaakten van een beschaving in verval. Hun bestemming lag niet in Maassluis of Rotterdam, maar ergens daar beneden, in het riool van de geschiedenis en de vergetelheid, waar alles tot onvindbaarheid wordt weggespoeld.’ Gaat het misschien om een en dezelfde persoon? We zullen er misschien ooit achterkomen.

Het boek bestaat voor een belangrijk deel uit het soort zwartgallige beschouwingen waaruit hierboven geciteerd werd. Er gebeurt wel het en ander in De Movo Tapes, maar veel wordt aangekondigd (zoals een ‘wereldstaking’) of aange-

[p. 46]

duid. Opvallend genoeg hebben de meeste critici bijzonder welwillend gereageerd op de talloze later in te vullen ‘gaten’ in de tekst. Zo leest men in NRC-Handelsblad: ‘Het hoort bij een prelude dat veel nog onduidelijk blijft (...).’ En verder: ‘In De Movo Tapes vinden we het geraamte, incompleet, waaraan nog een hoop vlees moet worden toegevoegd.’ Deze recensent heeft het zelfs over ‘het idiote en toch tamelijk beperkte verhaal, waarvan in De Movo Tapes de eerste contouren worden geschetst.’ Alles bij elkaar genomen klinkt dat niet bijzonder positief, maar niettemin sluit de bespreking af met lovende woorden.

Het lijkt er sterk op dat sommige recensenten niet De Movo Tapes beoordelen, maar de cyclus zoals die uiteindelijk zou kunnen worden. Toch kan men hier een simpele vraag bij stellen: zal er uiteindelijk wel een ideale lezer voor ‘Homo Duplex’ bestaan? Want is het de bedoeling dat we na voltooing van het geheel (áls het ooit af komt) opnieuw de meer dan 700 bladzijden van De Movo Tapes gaan doorlezen om eindelijk te snappen waar al die cryptische opmerkingen naar verwijzen? Daar begint toch echt geen mens aan?

De grote tekortkoming van dit nulde deel is dat onduidelijk blijft waar beide hoofdfiguren nu in feite naar streven. Met andere woorden: er zijn geen concrete tegenstanders, er is geen spoor van een plot, want geen ontwikkeling. Voor het examen-Rosenboom zakt A.F.Th. als een baksteen. Waarom zijn sommige critici dan zo onstuitbaar enthousiast? Dat wordt verwoord in de Volkskrant, waar de recensent zichtbaar lyrisch wordt: ‘In De Movo Tapes danst de taal, vunzig en wonderschoon, in vergelijking waarmee zelfs een tango verbleekt tot een gestileerde variant van de horlepiep (...)’

Het is waar dat A.F.Th. een meester is in beelden als: ‘In de warme coupé begon zijn hond de stank van een kroegdweil te verspreiden’ of: ‘De Randstad, dat is als één grote teerkoek met steden en dorpen erin vastgeklonken.’ A.F.Th. is een dichter van het verval, een zwarte romanticus en herhaaldelijk weten zijn misantropische mompelaars hun weerzin mooi te verwoorden. Maar zijn die paar zwarte parels voldoende om het boek tot een meesterwerk te verklaren? Rosenboom besluit zijn hoofdstuk ‘Lof der intrige’ met een uithaal naar critici die beweren dat het in de literatuur ‘uiteindelijk’ alleen maar om de stijl gaat. ‘In deze zelfingenomen denkwijze is het hoogste ideaal dan ook het schrijven van een boek waarin niets gebeurt. Ik zou zeggen: ga nog een stap verder en schrijf helemaal geen boek.’

Rosenboom zelf publiceerde de roman De nieuwe man (2003), een boek over een prater en een zwijger. De prater, de reder Bepol, krijgt alle ruimte van de auteur om zijn retorische talenten bot te vieren; het resultaat zijn even zelfgenoegzame als potsierlijke monologen. Aanvankelijk gaat het deze praatjesmaker voor de wind, maar geleidelijk aan begint hij de greep op de realiteit te verliezen. Zijn grootste probleem is dat hij een opvolger moet vinden, anders gezegd: een echtgenoot voor zijn dochter die later de zaak over kan nemen. En deze opvolger meent hij gevonden te hebben in Niesten, een man van zeer weinig woorden. Het boek beschrijft vooral de pathetische pogingen van Bepol om contact te krijgen met de ondoorgrondelijke schoonzoon. Het einde is typisch Rooseboom: tragisch én ridicuul.

[p. 47]

De roman beantwoordt uiteraard geheel aan de poëtica die Rosenboom in Aanvallend spel uiteen heeft gezet: het conflict, de spanning, de falende held die zichzelf op het eind tegenkomt. Toch is De nieuwe man een minder meeslepend boek dan Publieke werken. Daar zorgden de twee hoofdpersonen voor afwisseling, terwijl hier de kletsmajoor Bepol in zijn eentje de lucht met woorden moet vullen. Niesten blijft een zwijgend raadsel. Het is tekenend dat enkele critici geprobeerd hebben met gedurfde interpretaties wat meer diepte aan de tamelijk simpele intrige te geven. Zo vraagt de recensent van de Volkskrant zich af: ‘Is Niesten misschien het Niets, symbool voor het vacuüm waarin Bepol zich feitelijk levenslang bevindt, zonder zich daarvan bewust te zijn?’ In NRC Handelsblad ontwikkelt Hans Goedkoop de these dat Bepol een zelfbeeld van de schrijver Rosenboom zou kunnen zijn, namelijk iemand die wanhopig door taal het leven in zijn greep wil houden terwijl hij voelt ‘dat hij niets weet en niets vermag in een volslagen onbegrijpelijke werkelijkheid’. Bepol als ‘de angstdroom van het Rosenboomse schrijven’. Het zijn beide interessante voorstellen die kennelijk dienen om méér te maken van een anders al te vlak verhaal. Of anders gezegd: hoe knap gestileerd en virtuoos uitgewerkt De nieuwe man ook is, het boek blijft achter bij het breedopgezette Publieke werken dat bij voorbeeld een verrassend, werkelijk ontroerend slothoofdstuk kent.

Ten slotte de nieuwe Dorrestein, Het duister dat ons scheidt (2003). Het zal niet verbazen dat deze roman glorieus slaagt voor de Rosenboom-test, omdat de poëticale ideeën van de twee auteurs in hoge mate parallel lopen. Zo stelde Dorrestein in Het geheim van de schrijver: ‘Goede fictie bestaat uit verhalen waarin de mens in conflict is met zichzelf en anderen.’ Een zinnetje dat als kortste samenvatting van Aanvallend spel zou kunnen worden beschouwd.

Ook in Het duister dat ons scheidt staan mensen tegenover elkaar. Het verhaal begint met een sprankelende beschrijving van een nieuwbouwdorp vanuit een interessant vertelperspectief: de wij-vorm. Het zijn de jonge kinderen die hun verhaal doen met als gevolg dat er een even amusant als sardonisch portret van deze ‘modelsamenleving’ wordt gegeven. Buiten de algemene truttigheid valt één, onvolledig (of overcompleet) gezin, dat dan ook niet in een doorzonwoning maar in de oude pastorie woont. Het gaat om een artistieke moeder, twee ‘huurders’ (in feite minnaars) en de dochter, een ondernemende Pippi Langkous. Dit kind wordt eerst door het brave doorzonwoningkroost bewonderd maar later wreed gepest wanneer blijkt dat ze niet kan leren lezen. De buitenstaanders worden vervolgens helemaal buitenstaanders nadat er een moord is gepleegd.

In de twee volgende delen verhuist het meisje met de twee ‘huurders’ naar Schotland, naar een eiland dat in al zijn ruigheid beeldend wordt opgeroepen. Later voegt de moeder zich bij hen, maar door de lange gevangenisjaren blijkt zij te zijn vervreemd: ze verlaat hen weer. Het boek eindigt met een confrontatie van moeder en dochter, waarbij eindelijk de ware toedracht van de moord wordt onthuld.

Eerlijk gezegd heeft vooral dat slotdeel mij niet overtuigd. Wat heeft Dorrestein met dit boek willen zeggen? In interviews legde ze uit dat ze wou laten zien hoe het zwijgen van de volwassenen de kinderen kan ontredderen. Die

[p. 48]

uitspraak moet vooral betrekking hebben op de moeder die niet alleen voor de dochter de ware toedracht van de moord verborgen houdt maar haar ook nog eens een verzonnen versie van de misdaad laat ‘bekennen’. Maar stel dat de moeder wél precies verteld had wat er werkelijk gebeurd was - dan had ze haar dochter met een wel heel bizar verhaal opgezadeld en het is de vraag of het kind dan minder onevenwichtig zou zijn opgegroeid.

Ik kan hier mijn bezwaren tegen de plot niet verder toelichten, want dan wordt er te veel van het verhaal onthuld. Laat ik het zo stellen: Dorrestein heeft een realistische en een ‘gothic’ kant, twee verschillende ‘pennen’ zou Couperus gezegd hebben. Soms gaan die twee stijlen goed samen. Maar in Het duister dat ons scheidt lijkt dat minder te lukken omdat de plot gaten vertoont én omdat het eerste, satirische hoofdstuk zó geslaagd is dat de rest van de roman daar wat bij verbleekt.

Maar toch, een iets mindere Rosenboom of Dorrestein is mij nog altijd honderd keer liever dan een vormeloos product als De Movo Tapes.

Besproken boeken

Renate Dorrestein: Het duister dat ons scheidt. Amsterdam, Contact, 2003. 352 pp. isbn 90 254 1067 7. €18,50.

Oek de Jong: Hokwerda's kind. Amsterdam, Augustus, 2002. 444 pp. isbn 90 457 0121 9. €29,95

Thomas Rosenboom: Aanvallend spel; vier lezingen over schrijven. Amsterdam, Querido, 2002. 83 pp. isbn 90 214 7980 x. €9,90

Thomas Rosenboom: De nieuwe man. Amsterdam, Querido, 2003. 315 pp., isbn 90 214 7997 4. €18,95.

A.F.Th.: De Movo Tapes. Amsterdam, Querido, 2003. 713 pp. isbn 90 214 50127. €27,50.